Գրեց՝ ԶԱՐԵՀ ԹՕՓԱԼԵԱՆ

 

Այսօր,  անցեալ  109  տարիներու  օրինակով,  հայ  ազգը,  նուիրական  ստիպողականութիւն  մ՚ինչպէս,  ձերբազատուած  յանկերգ  դարձած  առօրեայ  մտահոգութիւններէն,  դարձեալ  կը  մեկուսանայ  երկիւղած  վեհանձնութեամբ,  հեռացող  բայց  միշտ  ներկայ,  ցասումնալի  յիշատակի  մը  դէմ,  երկիւղած  ակնածանքով  խոնարհելու,  արծարծելու  եւ  խորասուզուելու  համար,  մեր  պատմութեան  ամենասահմռկեցուցիչ  ժամանակաշրջանի  մէջ,  անմայրամուտ  անապատներէն  արիւնաքամ  ծաղկեփունջ  մը  խմբելու,  որպէս  նշոյլ  մը  հոգեկան  սփոփանքի,  մատուցանելու  աներկինք  աշխարհի  մը  զոհերուն`  մինչեւ  օրս  նահատակուած  հանուր  մեր  ազգակիցներուն։

Շառաւիղել  կ՚ուզէին  անոնք  եւ  ապրիլ,  նման  զիրենք  կանխած  սերունդներուն,  սակայն  սեւ  ճակատագի՞րը,  թէ՞  նախախնամութիւնը  այլ  կերպ  տնօրինեց  եւ  արհաւիրքը  գտան  որպէս  ապաստան`  կարօտ  իրենց  զուլալ  արեան  բոյրին,  յագեցնելու  անկուշտ  պապակը  անապատներուն։

Ահագին  մատղաշ  կեանքեր,  ամէն  տարիքի,  արու  թէ  էգ  անխտիր,  երիտասարդ  թէ  տարեց,  առանց  շնչել  կարենալու  գարնանային  բոյրը  հողին  եւ  գգուելու  հայեացքով,  երանգափայլ  վետվետանքը  օրօրուն  ծաղիկներուն,  առանց  կարենալ  ըմբոշխնելու  կենսաւէտ  ջերմութիւնը  արեւուն  եւ  պոռթկացող  յարաճուն  խայտանքը  բնութեան։  Այո՛,  այսպէս  առանց  իսկ  մարմնաւորուիլ  կարենալու  զարթնող  գարնան  ոգեւորիչ  գեղեցկութեան  հետ,  կեանքին  ուղղուած  տարօրինակ  հրաժեշտի  մը,  անըմբռնելի  հրաժեշտեալները  եղան։

Ինչպէս  ամէն  երկունք,  վիշտերը  ամոքող  իր  հովանի  երկինքը  ունի,  մենք  ալ  մեր  երկինքը  ունինք,  նման  հայ  դիցաբանութեան  չաստուած  Արային,  որպէս  մեռնող  եւ  յառնող  չաստուածութիւն։  Եկէք  պահ  մը,  մենք  ալ  առասպելական  հերոսութեան  վերագրենք  հայոց  սպանդը  եւ  ըսենք`  անոնք  նահատակուեցան  որ  մենք  ապրինք։  Թէեւ  կրնայինք  մենք  ապրիլ  եւ  սերնդական  շառաւիղը  չընդհատուէր,  առանց  որ  անմեղ  զանգուած  մը,  հաւաքական  գազանաբարոյ  սպանդի  ենթարկուէր։  Սակայն  օրուան  փուքը  ատելութեամբ  էր  ողողուած  եւ  այլ  կերպ  կարելի  չէր  ակնկալել։

Սեւ  անցեալը,  պէտք  չէ  որ  մթագնէ  մեր  ապագան  եւ  զայն  յուզող  հարցերը,  ինչպէս  ամէն  անկիւնադարձին  ցցուող,  այլապէս  մտահոգիչ  հարցը`  սպիտակ  ջարդը։

Այսօր  համաշխարհային  հայրենասիրական  արժանապատւութիւնը  հեգնող  յորձանքը,  որ  անխնայ  կ՛անդամահատէ  ժողովուրդներու  ինքնութեան  հարազատութիւնը  եւ  անոնց  ազգային  խաղաղ  ու  իւրայատուկ  յառաջընթացը,  մարտահրաւէր  մըն  է  ոչ  թէ  նոր  ազգի  նուաճումներ  կատարելով  նոր  հոգիներ  ընկլուզելու,  այլ  զօրակոչ  մըն  է  զգաստութեան։  Ինքնապաշտպանութեամբ  ազգապահպանման  մղող,  որուն  դժբախտութիւնը  ունինք  օր  ըստ  օրէ,  ինչպէս  բոլոր  ազգերը,  անդրադառնալու  եւ  անզօր  դիմագրաւելու  անոր  յարուցած  ազգագրական  բարդութիւններու  աղէտը։

Նմանօրինակ  ջլատուած,  միապաղաղ  համայնապատկերին  մէջ,  Հայաստանը  որպէս  ազգային  յարատեւութիւնը  ապահովող  էական  ամբարտակ,  իր  կրաւորական  դիրքով,  իր  տխուր  տեղը  եւ  պատասխանատու  դերը  ունի։

Անկախութիւնը  ոչ  միայն  քաղաքական  բնոյթ  ունեցաւ,  այլ  նաեւ  մասամբ  մշակութային,  զայն  դասելով  կենսական  հրամայականներու  վերջընթեր  կարգին։  Վերացուց  լեզուական  պահպանողական  վերապահումները  եւ  օտարահունչ  գործադրականը  ազատ  մուտք  գործելով  ոչ  միայն  խեղաթիւրեց  լեզուն,  այլ  նաեւ  այլափոխուած  նոր  դիմագիծ  մը  կերտեց  անոր։  Անհասկնալիօրէն  սանձարձակ  հոլովոյթ  մըն  է,  որ  վստահաբար  հայապահպանման  առաքելութեան  չի  նպաստեր։

Ժամանակին  սովետական  բռնատիրութիւնն  էր  Հայաստանի  մտածելակերպը  բնորոշողը,  իսկ  ներկայիս,  ռուսերէնը  թիկնած  հայաստանեան  անտարբերութեան,  ազատօրէն  կ՛այլանդակէ  մեր  սքանչելին։

Կարծես  անկախութենէն  ետք,  Հայաստան-սփիւռք  զատորոշելու  կամքը  աւելի  շեշտուած  իրողութիւն  մը  դարձած  է։  Զանց  կ՚առնեմ  մտածելակերպի  երկու  հակոտնեայ  աւելի  քան  ակնյայտ  ներհակութիւնները  նշելը,  որ  գոյութենական  մնացեալ  բովանդակ  տուուեալները  կը  պայմանաւորէ  հակասականօրէն  միեւնոյն  եւ    տարբեր  զանգուածներու  միջեւ։

Հայը  Հայաստանի  մէջ,  խաղաղ  ինքնաձուլման  հունին  թեւակոխած,  դարերու  դժնդակ  ելեւէջներով  կերտուած  ազգային  պատմական  իր  դիմագիծը  արդիականացնելու  խեղաթիւր  ըմբռնումով,  հիմնովին  կ՚այլանդակէ  էական  իր  յատկանիշը՝  լեզուն։  Մինչդեռ  լեզուն  ազգային  ոգին  յատկանշող  առանձնայատկութիւն  մ՚ըլլալով,  գեղեցիկ  է  եւ  հմայիչ,  երբ  բառապաշարի  հայկական  կառուցուածքը  հարազատութեամբ  պահպանուած  է  ու  լեզուական  նրբութիւնները  բարեխղճօրէն  յարգուած  են։

Հայաստանի  մէջ,  ձուլման  գործընթացը,  ընդհանուր  անտարբերութեան  դէմ,  իր  բոյնը  հաստատած  է  եւ  անկախութեան  առաջին  տարիներէն  ի  վեր  անարգել  եւ  շեշտուած  թափով  ամէն  օր  քիչ  մ՚աւելի,  կը  մխրճուի  դիմազերծման  իրողութեան  մէջ։  Երբ  ազգային  մեր  ինքնութիւնը  առինքնող  արժէքները  յականէ  անուանէ  կը  ոտնահարուին  եւ  աղանդաւորական  շարժումներ  պետական  հովանին  կը  վայելեն,  յանուն  չես  գիտեր  ի՞նչ  սկզբունքի  եւ  անոնց  գրգռուած  վճռակամ  ախորժակներուն  առջեւ  դարպասները  լայն  եւ  բարենպաստօրէն  կը  բացուին,  ազատօրէն  մուտք  կը  գործեն  անոնք,  կործանելու  դարաւոր  բարոյական  եւ  մշակութային  հայրենական  ամրոցները։

Մինչեւ  այսօր,  սննդապաշարով  կարօտեալներու  դաւանափոխութիւնը  կը  սակարկեն  յաչս  կրօնական  եւ  աշխարհիկ  իշխանաւորներու  եւ  առանց  որեւէ  մտահոգութեան  ենթարկուելու  եւ  կը  յաջողին,  որովհետեւ  կարօտեալները  յուսախաբութեան  մատնուած,  ապրելու  իրենց  վերջին  ճիգին  մէջ,  վերջին  յոյսը  կ՚որոնեն  կեանքին  կառչելու,  ի  գին  լարուած  թակարդին  դիւրամատչելի  որսը  ներկայանալու։

Ի՞նչ  միջոց  կը  մնայ  հայրենասէրներու  տրամադրութեան  ներքեւ,  նման  աղէտի  մը  առաջքն  առնելու  համար։  Արդեօք  վերջի՞ն  հանգրուանին  պէտք  է  հասնիլ  անդրադառնալու,  որ  հայու  էութենէն  կարեւոր  մասնիկ  մըն  է,  որ  տակաւ  կ՚անէանայ։

Անմոռանալի  էր  1965  Ապրիլ  24-ը  Երուսաղէմի  մէջ,  Եղեռնի  յիսնամեակին  առիթով։  Վանքի  երկու  վարժարաններու  աշակերտութեան  եւ  ուսուցչական  բովանդակ  կազմով,  հաւաքուած  էինք    Թարգմանչաց  երկրորդական  վարժարանի  սրահին  մէջ,  լսելու  օրուան  այցելու  միակ  բանախօսը։    Ապրիլեան  կոտորածի  որբերէն`  արձակագիր,  հրապակագիր,  հրապարակախօս  եւ  խմբագիր  Անդրանիկ  Անդրէասեանն  էր։  Հատուածաբար  ան  նկարագրեց  իր  մանկութեան  ամէնէն  տխուր  պահերը  եւ  յատկապէս  ծանրացաւ  որբանոցային  անորոշ  ճակատագրին  վրայ  եւ  ըսաւ.-    

«Որբերս  բարեբախտութիւնը  ունէինք  կարգ  մը  միութիւններու  եւ  անծանօթ  անհատներու  կողմէ,  հայկական  օրաթերթերէ  պոկուած  էջերու  մէջ  ծրարուած  զանազան  սննդեղէններ  ստանալու  եւ  ծնողական  յարկերուն  տաքուկ  մթնոլորտը  յիշելով  մեզի  յատկացուած  ողորմութիւնը  կ՚ըմբոշխնէինք։    Ծրարելու  գործածուած  հայատառ  իւղոտ  հետքեր  կրող  էջերն  ալ,  արդուկելու  հնարաւորութիւն  չունենալնուս  պատճառով,  մեր  անկողիններու  ներքնակներուն  տակ  կը  փռէինք,  հարթելու  զանոնք,  կրկին  թերթի  երեւոյթ  տալու  համար։  

Կրկնակի  արժէքներով  երջանկացնող  փոքրիկ  ծրարներ  էին,  իւրաքանչիւրիս  կարօտաբաղձ  նայուածքներուն  ցուցադրուած  եւ  մեր  ամայացած  ափերուն  մէջ  դրուած։  Սննդեղէնը  սպառելէ  ետք,  կը  փորձէինք  կիսաիւղոտ  էջերուն  գրութիւնները  կարդալ,  որոնց  հայատառ  գրութիւնները,  կարծես  հայու  մեր  ինքնութիւնները  վկայող  լաւագոյն  միջոցներն  էին,  որոնք  մեր  այնքան  դիւրաբեկ  ազգութիւնը  պահպանելու  կը  նպաստէին։

Անծանօթներու  կողքին  կային  նաեւ  աղանդաւորներէ  կազմուած  մարդորսական  պատուիրակութիւններ,  որոնք  կը  ներկայանային  որբերուն,  կարմրուկ  խնձորներ  ափերնուն  մէջ  կլորելով  եւ  կ՚առաջարկէին  մեզի  տալ,  պայմանաւ  որ  համաձայնէինք  մեր  ազգութիւնն  ու  կրօնքը  փոխել»։  

Անխորտակելի  լռութիւն  մը  անհրաժեշտ  էր,  վիրաւոր  իր  ընդվզումը  հանդարտեցնելու  համար  եւ  պահ  մը  ետք  պոռթկաց  ըսելով.  «ո՛չ  ոք  մօտեցաւ  կարմիր  խնձորին։  Հակառակ  մեր  մատղաշ  տարիքին,  համոզուած  էինք,  որ  խած  մը  կարմիր  խնձորէն,  մեծ  մաս  մըն  էր,  որ  մեր  հայութենէն  պիտի  կորսնցնէինք»,–  յուզումը  խեղդեցին  բանախօսին  բարձրաթռիչ  բառերը  եւ  նայուածքը  յառած    գետնին,  գլուխը  մնաց  կախ։  Մինչ  այդ,  ներկաներս  յուզումնախառն  ու  յոտնկայս,  որոտընդոստ,  երկարօրէն  ծափահարեցինք։

Այսօր,  երբ  կը  վերյիշեմ  անփոխարինելի  այդ  պահերը,  ուշքս  կը  կեդրոնանայ  ահաւոր  պայմաններու  մէջ  որբացած,  վեց  տարեկան  մանչուկի  մը  ունեցած  ինքնագիտակցութեան  վրայ։

Այդ  տարիքի  երեխան,  ի՞նչ  գիտէր  ազգութեան  մասին  եւ  ի՞նչ  գիտէր  կրօնքի  մասին,  որ  իրազեկ  ըլլար  ազգութիւնը  ուրանալուն  եւ  դաւանափոխ  ըլլալուն  բարոյական  վարկաբեկման  եւ  դաւաճանական  ահաւոր  բնոյթին  մասին,  որ  չշեղէր  ծնունդով  կտակուած  հօրենական  ժառանգէն։  

Արդէն  իսկ  առաջին  հանգրուանն  էր,  գիտակից  մանկան  համար,  անորոշ  եւ  երկար  տարիներու  ընթացքին,  դիմագրաւելիք  մարտահրաւէրին,  որմէ  հասու  գիտակցութեամբ  յաղթական  դուրս  կու  գար։

  Միշտ  զգօն  մնալ,  այս  էր,  նահատակուած  ծնողներու  լռելեայն  փոխանցած,  նշանաբան  դարձած  ազգային  խղճմտանքը։    

Պտուղը  փճացնողը,  իր  մէջ  ապրող  որդն  է,  ձրի  եւ  առատ  պարարտանիւթով  շրջապատուած։  Այո՛  մէկ  ազգ  եւ  մէկ  մշակոյթ  բանաձեւը,  իտէալական  հայեցողութիւն  մըն  է,  որ  պէտք  չէ  վար  առնել  իր  պատուանդանէն,  որպէսզի  իր  առաքինի  ստորոգութենէն  չարժեզրկուի։

Երբ  կը  խօսինք  համախմբող  յայտարարներու  մասին,  բնականաբար  պէտք  է  հեռանանք  մեզ  կոտորակող  գաղափարական  տարբերութիւններէն։  Սա,  յարատեւ  արձագանգող  նահատակաց  պատգամն  է։  Իւրաքանչիւրս  կառչած  մեր  տեսակէտներուն,  մերձեցման  հնարաւորութիւնը  անառարկելիօրէն  կը  նօսրանայ։  Վէրքը  կը  բուժուի,  եթէ  պէտք  եղած  դարմանը  մատակարարուի։

Նորութիւն  չէ,  որ  ներկայիս  բազմաթիւ  մարզերու  մէջ,  Հայաստան–սփիւռք  բազմաթիւ  հիմնական  տարակարծութիւններ  գոյութիւն  ունին,  քան    շաղկապող  յուսադրիչ  տուուեալներ,  որոնք  լրջօրէն  կը  տարանջատեն  մեզ  եւ  կը  խոչընդոտեն  կորովամիտ  ակնկալիքներու  իրականացումը։  Արեւմտահայաստան  կոչումը  արդէն,  բաւարար  բնութագրութիւն  մըն  է,  որպէսզի  մերժողական  բնոյթ  ունենայ  ներկայ  «իսկական»  Հայաստանի  կողմէ։  Արեւմտահայաստանը  պատմական  դրուագ  մըն  է  եւ  վերջ,  ինչպէս  սովոր  են  ըսել։  Այս  ապրուած  իրողութեան  մէջ,  ո՞րն  է  նահատակներուն  յուսադրած  անկախ  պետականութիւն  մը  իրականացնելու  միջոցը։  Հայապահպանման  սատարող  հնարաւոր  մտասեւեռումը։

Ստիպողականութիւն  կայ,  որ  հայութիւնը  համախմբող,  վճռակամ  ձեռնարկումներ  յայտնուին,  ձուլումը  կանխարգիլելու  համար։    Ա՛յս  պէտք  է  ըլլայ,  ազգային  մեր  տագնապին  իրապաշտ  մերձեցումը։  

Երբ  ազգային  դիմագիծը  դրսեւորող  յատկութիւնները  հետզհետէ  կ՚անհետանան,  լեզու,  մշակոյթ,  կրօնք,  ազգային  գիտակցութիւն,  պատմական  իրողութիւն,  յանուն  ինչի՞  հայապահպանման  առաքելութեամբ  մտահոգուիլ։

Հայաստան  եւ  սփիւռք,  իւրաքանչիւրը  իր  հոգերով,  կը  շարունակեն  լաւագոյնս  արդիւնաւորել,  հայանպաստ  կարծուած  իրենց  տեսլականը։

Թէ  որքանո՞վ  գործադրուող  միջոցները  ընդունելի  են,  վիճելի  կը  մնան  եւ  հարցական։

Ամէն  պարագայի,  մենք  ապրեցանք  եւ  կը  շարունակենք  ապրիլ  մեր  փառապանծ  անցեալով։  Հպարտացանք  եւ  կը  շարունակենք  հպարտանալ  մեր  նախնիներու  սխրագործութեամբ  կերտուած  պատմութեամբ,  անոնցմով  մեզի  փոխանցուած  մշակութային  անուրանալի  հարստութեամբ,  ազգային  ինքնագիտակցութեան  եւ  բարոյական  արժէքներով։  Ուրիշ  խօսքով,  մեր  անցեալը  մեզ  ապրեցուց  եւ  կը  շարունակէ  մեզ  ապրեցնել,  բայց  մենք  չգիտցանք  մեր  անցեալը  ապրեցնող  կենսական  տուեալներ  հնարել։

Աշխարհի  չորս  ծագերուն,  առատօրէն  եւ  կանոնաւոր  կերպով  սգատօներ  կազմակերպեցինք,  երբեմն  գնահատելի  յաջողութեամբ,  համազգային  ներդաշնակութեամբ,  համերաշխ  մթնոլորտի  մը  մէջ  եւ  երբեմն  ալ  ինքնագլուխ,  պառակտուած՝  ճղճիմ  հարցերու  շուրջ,  անբացատրելի  անհամաձայնութիւններու  պատճառով։

Գիտցանք  ողբալ  Եղեռնը  եւ  Եղեռնի  առթած  կորուստը,  արժանավայել  կերպով  յիշատակելով  մեր  ազգակիցներու  ապրած  ցասումն  ու  կրած  անմարդկային  խժդժութիւնները,  կարծես  համոզուած  ըլլալով,  որ  ողբալն  էր  մեր  գլխաւոր  պարտաւորութիւնը,  թրքութեան  գազանաբարոյ  վայրագութեան  զոհ  դարձած  բիւրաւոր  նահատակներու  յիշատակը  ապրեցնելու  համար։

Ափ  մը  մարդիկ,  բռնագրաւեցին  հայ  հաւաքականութեան  ազգային  զգացական  տարրական  իրաւունքը,  միակողմանի  ընտրութեամբ  կոթողներ  զետեղելով,  առանց  ջանալու  ազգային  դիմագիծ  դրսեւորող  առաջարկ  մը  ներկայացնելու,  որպէսզի,  ապրիլեան  խոշտանգուած  նահատակներուն  ահաւոր  տառապանքը  յաւերժացնող  բողոքի  յուշարձանը,  զանգուածային  կամքին  արտայայտութիւնը  ըլլար։

Զգայացունց  ընդվզումով,  արդար  բողոքներ  բարձրացուցինք  ամէնուրեք։  Բեմերէն  հռետորական  փառահեղ  ճառեր  հնչեցին,  որոնք  հաւատարմօրէն  կը  շարունակուին  տակաւին,  բայց  աւա՜ղ,  չկրցանք  այդ  աղէտաւոր  անցեալէն,  սգատօնի  իւրաքանչիւր  տարելիցին,  պատմութեան  հետ  հանդիպումէն,  վաղուան  նպատակակառոյց  միասնականութեան  զօդիչ  տարրը  գտնել,  ծաղկեցնելու  նահատակներուն  երազանքը։

  Միութենական    բոլոր  հանգամանքները,    որոնք    ազգային    բնոյթ    կը    կրեն,  առանց  նկատի  առնելու  անոնց  անդամակցութեան  սահմանափակ  ծիրը,  պարտին  միակամ,  ազգային    հեղինակութիւն  ներկայացնող  կառոյց  մը  հիմնել,  Հայ  դատի  հետապնդած  նպատակներուն  ուղիով։

Անտարակոյս,  Հայ  դատի  յաջողութիւնը  կենսական  նշանակութիւն  ունեցող  տուեալ  մըն  է  եւ  վեհ  նպատակ  մը։  Հայ  դատը  կարեւոր  տրցակ  մըն  է  պահանջատիրական  ստուար  բովանդակութեամբ,    նահատակներուն  տրամադրելու  արդարութեամբ  կառուցուած  խաղաղութեան  կայքը`  պանթէոնը։  Այո՛,  կարեւոր  է,  որ  արիւնռուշտ  թրքական  բարբարոսութեան  գործած  աւերը  դատապարտուի  եւ  հայկական  պահանջքը  բաւարարող  վճիռը  արձակուի։

Այս  տարողութեամբ  հրէշային  ոճիր  մը՝  չի  բաւեր  սահմանել  մարդկային  կորուստ  եզրով։    Մենք,  որպէս  սուգ  ողբացողներ  չենք  ներկայանար  քաղաքակիրթ  ձեւացող  աշխարհին,  այլ`  որպէս  իրաւազուրկ,  խոշտանգուած,  զանգուածային  պահանջատէրեր։  Եւ  որպէս  այդ,  մենք  բնութեան  ծոցին  մէջ,  շրջուն  ուխտակիրներ  կը  մնանք,  մեր  ուսերուն  բեռցած,  աւելի  քան  մէկուկէս  միլիոն  նահատակներուն  բողոքի  արդար  աղերսանքը,  իւրաքանչիւր  պետութեան  դռան  առջեւ  զետեղելու  հաստափոր  ծաւալով  արիւնահոտ  տրցակ  մը,  արթնցնելու  համար  ոտնակոխուած  մարդկային  իրաւունքները  պաշտպանող  խղճմտանքը  եւ    վերացնելու    յուշաթափութեան  կամայական  անթափանցելիութիւնը։

Մարդկային  եւ  մշակութային  սպանդը  իր  ահաւոր  եւ  անվերականգնելի  աւերը  հրիտակած  է  վերապրողներուս։    Անտեսուած  հայն  ու  Հայաստանը,  ազգերու  ճակատագիրը  կերտող  պետութիւններու  խղճադատ  մղձաւանջն  է,  մինչեւ  բարենպաստ  ընկալումը  մեր  պանաջքին։

Տեղահանութիւնը  արմատախիլ  ըրած  է  մեր  նախնիները,  խլելով  զանոնք  իրենց  դարաւոր  հայրենի  հողերէն,  բռնաբարելով  անոնց  կրօնական  եւ  բարոյական  բովանդակ  սրբութիւնները։    Բացուած  վէրքերը  դեռ  մինչեւ  այսօր  կ՚արիւնին  եւ  դառնագին  կը  կոտտան  չ՚արժանանալով  սպիացման  ապաքինիչ  հոլովոյթին։

Բռնագրաւեցին  զգացականն  ու  առարկայականը  հայ  ինքնութեան  եւ  տէր  դարձան  մեր  ազատ  կամքին,  ճակատագրին  եւ  թափառական  հայը  ստեղծեցին։

Թրքապատում  բարբարոսութեան  գործնական  դատապարտութիւնն  ու  անոր  առընթեր  սահմանուելիք  պատիժները  պիտի  ըլլան  մասամբ    դարմանումը  ողբերգական  մեր  անցեալին,  որ  անշրջանցելիօրէն  կախեալ  կը  մնայ  միջազգային  քաղաքական  բարեհաճ  կամքէն։  

Իսկ  ձուլման  դարբնած  աղէտալի  ոչնչացու՞մը…։  

Մինչ  այդ  ո՞ւր  եւ  որո՞ւ  մէջ  պէտք  է  որոնել  այն  կորովը,  երեւակայելու  եւ  առարկայականօրէն  յստակ  քաղաքականութեամբ  դիրքորոշուելու,  մեր  գոյատեւման  սպառնալիքը  դիմագրաւելու  համար։

Անցեալէն  զանազան  դասեր  քաղելէ  ետք,  ապագայի  անորոշ  բարդ  վիճակը  կը  մնայ  հայ  իրականութեան  համար  ամէնէն  ստիպողական  եւ  ճակատագրական  մարտահրաւէրը։

Բոլոր  ուժերը  կեդրոնացնել  անցեալի  խժդժութիւնները  մատնանշելու  եւ  անոնց  դատապարտութիւնը  պահանջելու  համար՝  աւելի  քան  գնահատելի  արարք  մըն  է,  սակայն  անբաւարար՝  մարդկային  ոտնակոխուած  արժանապատւութիւնը  վերահաստատելու  համար։

Այս  ուղղութեամբ  մտածելակերպը,  մեզ  կը  հեռացնէ  ուրիշ  կարեւոր  նպատակէ  մը՝  արեւմտահայ  լեզուէն։  Անփոխարինելի  դիմագիծը  սփիւռքին։    Առանց  լեզուի  զօրակցութեան,  ազգապահպանման  ազդակը  չի  կրնար  իրականանալ  եւ  հո՛ս  վստահաբար,  արեւմտահայ  իրականութեան  տխուր  ճակատագիրն  է  որ  կ՚ուրուագծուի,    ամէն  օր  քիչ  մ՚աւելի  անդամալուծելով  զայն։  Ո՛չ-հայ  լեզուով  հնարաւոր  է  հայ  մշակոյթը  ջատագովել,  բայց  զայն  պահպանել`  ցնորամտութիւն  է։

Շինիչ  ուժերը,  ի  զուր  կը  սպառեն  բովանդակ  իրենց  պատրաստակամ  ջանասիրութիւնն  ու  կորովը,  ամբողջութեամբ  կեդրոնացնելով  զանոնք  ազգային  վերագտնուած  ինքնութիւնը  հետապնդելով։  Պէտք  չէ  բաւարարուիլ  մեզի  հասած  ժառանգով։  Քայլաչափ  մը  անդին  պէտք  է  անցնիլ,  հասնելու  համար  ազգապահպանման  բարոյական  եւ  մարմնական  ամրակուռ  վերակառուցման։

Օր  մը  պիտի  գայ  անտարակոյս,  որ,  քաղաքակիրթ  մարդկութիւնը  պիտի  զգաստանայ  եւ  դատապարտէ  հայոց  դէմ  գործադրուած  ցեղասպանութիւնը,  որովհետեւ  քաղաքագէտներ  պիտի  բարոյականացնեն  իրենց  մտածելակերպը։    Մտածումս  միամտութիւն    չէ,  այլ`  խորազգած  նախազգացում  մը  եւ  մաղթանք  մըն  է,  ինչպէս  վնասուց  հատուցումը  բարոյական  պարտաւորութիւն  մը`  ի  յարգանս  նախախնամ  պատկերին։    Այսինքն  մարդկային  ցեղին։

Ցեղասպանութեան  արարքը  դատապարտող  պետութիւններու  ուռճացող  թիւը  հեռատես    յուսադրումներ  կը  ծածանեցնեն  անստոյգ  հորիզոնին։  

Երբ  որ  թրքական  սահմռկուն  գազանութիւնը  օր  մը  դատապարտուի,  պիտի  բաւարարուի՞նք    արդեօք  արձակուած  վճիռէ  մը  բխած  գոհունակութեամբ։

Մինչ  այդ՝  

Ի՞նչ  է  մեր  ապագայի  հայեցողութիւնը  եւ  ի՞նչ  ուղղութեամբ  պէտք  է  առաջնորդել  զայն,  առանց  անտեսելու  անոր  առընթեր  գործնական  եւ  ազդու  զանազան  հաւանականութիւններ  երեւակայելը։

Ինչպէ՞ս  կարելի  է  իւրաքանչիւր  հայ  յարկէն  ներս  հայերէն  լեզուն  վերածել    արտայայտչական  եւ  յարաբերական  բանական  միջոցի  մը։

Ինչպէ՞ս  հնարաւոր  է  հետաքրքրութիւն  ստեղծել  հայ  սեռի  շառաւիղ  եղած  ըլլալու  շուրջ,  որ  բոլոր  սերունդները  առընչուած  զգան  զայն  պահպանելու  մտահոգութեամբ։

Ինչպէ՞ս  կարելի  է  հայը  հայութեամբ  խանդավառել,  որ  հայու  հպարտութիւնը  դրական  յաւելեալ  մասնիկ  մ՚ըլլայ  եւ  ազգային  բոցը  միշտ  վառ  մնայ  իր  մէջ։

Ինչպիսի՞  ծրագիր  պէտք  է  մշակել,  որ  ապագայի  բարդութիւնները  ցնորամիտ  բախտաւորութեամբ  չմարմնաւորուին։

Ամէն  անգամ  որ,  մշակութային    ձեռնարկ  մը  հանդէսուի,  յիսուն  լսասէր  ունկնդիրներ  համախմբելը,  սխրագործութիւն  կը  համարուի։

Ինչո՞ւ։

Որովհետեւ,  հանգամանօրէն  համագործակցական  մտայղացում  մը  չէ։  Կղզիացած  միտք  մը  կամ  նոյնիսկ  հետաքրքրութիւն  առթող  տեսլական  մը  չի  կրնար  անսակարկօրէն  ժողովրդական  ընդունելութիւն    գտնել,  եթէ  հաւաքական  հաւանութեան  չարժանանայ։

Ահա  թէ  ինչո՛ւ  հաւաքականօրէն  մշակուած  ծրագիր  մը  միայն  կրնայ  ապագայի  ազգային  մեր  յուսադրումները  արդարացնել։  Ինչպէս  ըՆկերային  ձեռնարկները,  որոնք  կրնան  շօշափելի  արդիւնաւորութեան  յանգիլ,  եթէ  միութիւն  յորջորջումը,  իր  իսկական  իմաստով  ներկայանայ։

Աւելի  քան  ծանր  է  անդրաշխարհէն  մեզի  կտակուած  ժառանգը,  մեր  «ճիտին  պարտքը»։  Այո՛,  պիտի  շրջինք  բախելով  կարելի  եւ  անկարելի  փակ  դռները,  մինչեւ  որ  «բացուին  դռներն  յուսոյ»  եւ  իրականանան  մեր  նահատակներուն  կտակած  յետմահու  ակնկալութիւնները  եւ  կարենանք  անոնց  թափած  արցունքով  շաղախել  մեր  ապագան  պայծառացնող  յուսադրական  ատաղձը։

Այլ  հրատապ  պարագայ  մը  եւս։  Աւելի  քան  եօթը  հարիւր  յիսուն  հազար  հաշուող  ֆրանսահայ  իրականութիւն  մը  զրկուած  է  այսօր  հեղինակաւոր  ներկայացուցչական  մարմինէ  մը,  որ  պահանջեալ  հարկին,  հայ  հաւաքականութեան  լիազօր  խնդրամատոյցը  ըլլայ  քաղաքական  իշխանութիւններուն  քով։

Այսօր,  օգնութիւն  հայցող  ազգակից  մը,  եթէ  բախտը  չունենայ  ձեռք  երկնցող  բարեացակամ  կարկառուն  հայու  մը  հանդիպելու,  լաւագոյն  պարագային՝  ան  դուրսը  կը  մնայ  անտէր,  անտիրական,  արկածախնդրական  վիճակի  մատնուած։  

Ազգային  բոլոր  միութիւնները,  աշխարհական  թէ  եկեղեցական,  որոնք  անցեալին  գոյութիւն  ունեցած  են  եւ  յետեղեռնեան    ճակատագրական  մարտահրաւէրը  դիմակալած,–  եւ  նկատի  ունենալով  անոնց  կատարած  առաքելութեան  արդիւնաւորութիւնը,–  անցեալ  դարու  մեր  պատմութեան  գեղեցկագոյն  էջերը  կը  ներկայացնեն։

Այսօր,  նոյնանուն  միութիւնները  չունին  անցեալի  դժնդակ  պայմանները  եւ  հետեւաբար  պարտանդրանքներն  ալ  նոյնը  չեն։  Պայքարը  որ  հորիզոնին  պարզուած  է  այսօր,  ազգային  դիմագիծը  յատկանշող  մշակոյթի  պահպանումն  ու  ապագայ  սերունդներու  փոխանցումն  է  եւ  ա՛յս  ծաղկած  վիճակի  մէջ։

Հայոց  պատմութիւնը,  որ  ազգային  գիտակցութիւնն  է  եւ  լեզուն`  մեր  ինքնութիւնը,  պիտի  փոխարինեն  զէնք  ու  զրահ,  յարաճուն  պայքար  մղելու  ընդդէմ  յառաջադէմ  մշակոյթներու  անդիմադրելի  յորձանքներուն։

Մէ՛կ  մտասեւեռում,  մէ՛կ  հրամայական.  արեւմտահայերէնը  պահպանել  իր  բիւրեղ  իրողութեան  մէջ  եւ  արեւելահայերէնը  ազատագրել  օտարամոլ  բռնագրաւումէն  եւ  անոնց  միջոցով,  ըստ  արժանւոյն  ազգապահպանման  սատարել։  

Կը  կարծեմ  թէ  ժամանակն  է  զգաստութեան,  քանի  տակաւին  ղեկը  չէ  կործանած։  

Տխրապէս  մտահոգիչ  է  հայ  իրականութեան  նուաղումը։    Մի  քանի  շաբաթ  առաջ,  ֆրանսահայ  միութենէ  մը  ստացայ  համացանցային,  հայերէն  տառերով  յայտարարութիւն  մը  եւ  ինքնաբերաբար  կարդացի  զայն,  չափազանց  զայրոյթի  պահ  մը  ապրելով։  Նման  խայտառակութեան  մը  երբեք  չէի  հանդիպած։  Բնագիրը  ոչ  արեւմտահայերէն  էր  եւ  ոչ  արեւելահայերէն։  Երկուքին  անպատկառ  խառնուրդը։  Հայ  լեզուի  հանդէպ  անարգանք  մըն  էր  պազապէս։  Դատապարտելի  սայթաքում  մը։

Հարուստ  ըլլալ  ու  յաւակնութիւն  ունենալ  միութիւն  կազմելու  եւ  որպէս  առաջին  մտահոգութիւն,  միութեան  հանգամանքը  չարաշահելով  յարգանքի  արժանանալ  եւ  հուսկ,  խեղճ  Հայութեան  եւ  Հայաստանին  ողորմութեան  ձեռք  կարկառել։  Սակայն  ինչպէ՞ս  եւ  ի՞նչ  միջոցով։  Վստահաբար,  գոնէ  ոչ  այլանդակուած  հայատառ  լեզուով  յայտարարութիւն  ցրուելով,  մա՛նաւանդ  ամենեւին  զուրկ՝    լեզուական  շարադրական  կանոններէն։  Լեզուական  անորակելի  նման  աղաւաղումներով  յայտարարութիւն  մը  հրապարակելը,  արհամարհող  համարձակութիւն  կ՚ենդադրէ։  Միութեան  մը  բարոյական  արժէքը,  բանիւ  եւ  գործով,  հնարաւորինս  անթերի  պարկեշտութեան  մէջ  կը  կայանայ։  

Խնդրական  միակ  յանձնարարութիւն  մ՚ունիմ  խնդրայարոյց  միութեան  ուղղուած,  ի  սէր  Աստծոյ,  խնայեցէք  մեր  չքնաղ  լեզուին  եւ  մի  գործածէ՛ք,  որ  ան  իր  հմայքը  չկորսնցնէ։  Ձեր  տիրապետած  լեզուով  հանդէս  եկէք։    

Երեւակայեցէք  որ  այսպիսի  միութիւն  մը,  հայապահպանութեամբ  կը  մտահոգուի  եղեր…։

Պարոնա՛յք,  եթէ  կարելի  է,  յարգեցէ՛ք  Մեսրոպեանը։

Ժամանակն  է  արդէն  իրականութիւնը  դիմագրաւելու  եւ  այսուհետեւ,  պէտք  է  փշրել  Ինքնաբաւութիւն  ցոլացնող  հայելիները  եւ  զարկ  տալ  ազգօգուտ  հետազօտիչ  տեսլականներու,  որոնց  այնքան  պակասը  կը  զգանք  այսօր։

Է՜ր  երբեմն,  հայերէն  լեզուով  մեր  անցեալի  փառքը  կը  գովերգէինք,  որպէս  համաշխարհային  մշակոյթի  հիմնադիրներէն  մին,  իսկ  այժմ,  մեզ  հիւրընկալող  երկիրներու  լեզուներուն  տիրապետած,  անոնց  լեզուական  նրբութիւնները  կ՚օգտագործենք,  հայու  ձուլման  տրտմեցնող  ժանանակակից  ողբերգութիւնը  բացատրելու։  Կը  ծպտուինք  հայու  նմանելու,  ազգային  ու  լեզուական  նահանջի  վայրագութիւնը  մեղմացնելու  համար։

Ո՞ւր  կորան  հայու  ապագան  կերտող,  ապահովող  ռահվիրաները։

Իրաւ  է  որ  ժամանակը  անխնայ  իր  հետ  տարաւ  այն  մարդիկը,  որ  ազգային  արժէքները  իրենց  անձով  կը  մարմնաւորէին։  Անո՛վ  կը  շնչէին,  անո՛վ  կ՚երդուէին։  Իրենց  համբաւը,  իրենց  զգացական  աղբիւրէն  կը  բխէր։  Անհատէն  առաջ,  անոնց  ջանասիրութեան  արգասիքը  կը  ծափահարուէր  եւ  ապա  գործադիրը։  Անոնք  մեկնեցան,  իրենց  հետ  տանելով  հաւաքանիին  ի  նպաստ  ծառայելու  իտէալն  ու  պատրաստակամութիւնը,  համեստութիւնն  ու  իմաստութիւնը։

Այս  օրը  կը  մնայ  շատ  հեռու`  երէկուան  սխրագործութիւնը  գգուող  անցեալէն,  եւ  այս  օրը  անտարակոյս,  իր  անողոք  իրականութեամբ,  յոռետես  հորիզոն  մը  կը  պարզէ,  որովհետեւ  երկարօրէն  փնտռել  պէտք  է  պաշտօնէն  անդին  համոզումներու  խորութեան  մէջ  խարսխուած,  մոլեռանդօրէն  ազգային  բարձր  իտէալներու  կառչած  մարդը,  առաքելութեան  հաւատացող  օրինակելի  տիպարը  գտնելու  համար։

Հրապարակի  վրայ  գտնուող  նուիրեալներ,  տարիքի  բերմամբ,  յաճախ  յոգնած  աշխատանքէն  եւ  կեանքէն,  յանուն  պարկեշտ  մերձեցման,  պէտք  է  անդրադառնան  ստանձնած  ազգային  առաքելութեան  ծանր  բնոյթին  եւ  կշռեն  խղճմտօրէն  անոր  նպաստելիք  եւ  իրենցմէ  սպասուած  տքնաջան  ծառայութեան  մը  արդիւնաւորութիւնը,  որովհետեւ  տարանջատուած  ժամանակակից  պահանջքներէն,  անզօր  են  դիմակալելու  մարտահրաւէրը,  չեն  կրնար  բնութեան  հաստատած  աւերին  դէմ,  բթացած  մտքով  եւ  իրենց  պակսող  մարմնական  կորովով  մտասեւեռում  մը  եռանդաւորել  եւ  յաջողութեան  ճանապարհը  հարթել։  Իրենց,  առաջնորդողի  դերին  մէջ,  թերի  ուղեկից  մը  կ՚ըլլան,  իրենց  իսկ  ստանձնած  առաքելութիւնը  ծանրաբեռնող։

Բաւարար  յատկանիշ  մը  չէ  երբեմնի  եռանդախայտ  սպասաւոր  եղած  ըլլալը,  նոյնիսկ  յիշարժան  արդիւնաբեր  գործունէութեամբ,  ներկայի  ձեռնթափութիւնը  արդարացնելու  համար։  Հետզհետէ  հանգող  կրակը  չէ  որ,  երբեմնի  կայծկլտուն  բոցը  ենթադրել  կու  տայ։  

Նման  պայմաններով  երեւան  գալը՝  կարապին  երգը  կը  յիշեցնէ  մեզի։

Այսօր,  երիտասարդ  սերունդ  մը  կայ,  որ  դէս  ու  դէն  ցրուած,  կարօտ  է  համախմբող  հաստատ  կամքի։  Անոր  այժմէական  կորովամիտ  հայեցողութիւնը  կրնայ  բազմաթիւ  խրոխտապանծ  փողկապաւորներ  անհետացնել  հրապարակէն  եւ  դրականապէս  նպաստել  հաւաքական  մեր  ուղղահայեաց  զարթօնքին,  համաձայն  ապրիլեան  նահատակներու  երազանքին։

Այո՛,  կան  յուսադրող  տուեալներ,  մխիթարող  աշխատանքներ  զանազան  մարզերու  մէջ,  բայց  չունի՛նք  տակաւին  ազգային  բարեխառն  կլիման  հաստատող  հինգերորդ  եղանակը,  ուր  հայ  լեզուն  ու  մշակոյթը  հանդիսանան  հայ  իրականութեան  կեդրոնական  կորիզը։

  

2024 Ապրիլ 21