Խանգարող դատավարութիւնը
11/06/2025
Գրեց՝ Անի Աստուրեան
Չորս կիներ էինք՝ նստած երեւանեան բնակարանի մը մէջ: Դուրսը՝ պայծառ երկինքը կատուի մը պէս թաթերը լա՜յն երկարած, կը տաքնար արեւուն տակ: Ներսը՝ մենք կը տաքնայինք հին յուշերու ջերմութեամբ:
– Այն ատեն դրամատուն կ՚աշխատէի,– սկսաւ պատմել տիկին Շահինեան: «Շաբաթ օրերը պզտիկներ կ՚այցելէին իրենց ծնողներուն հետ, իսկ մենք շաքար-շոքոլա կը հրամցնէինք իրենց. իւրաքանչիւր պզտիկ իր խօսելու ձեւը ունէր ու ես անմիջապէս կը կռահէի ո՛ր դպրոցէն ըլլալը…եթէ շատ քաղաքավար պատասխան մը տար՝ վստահօրէն կաթոլիկ վարժարանի աշակերտ էր. եթէ անկաշկանդ ու քիչ մը շա՛տ համարձակ պատասխան մը տար՝ շատ հաւանաբար…Ճեմարանէն էր:
«Օր մըն ալ, երբ պզտիկի մը շաքար կու տայի, հարցուցի,– «դուն ո՛ր դպրոցը կը յաճախես». պատասխանեց,– «Ճեմարա՛ն»: Այն ատեն ըսի. «գիտե՞ս՝ ես քեզմէ շատ մեծ եմ, բայց ես ալ Ճեմարան յաճախած եմ…։
Այս պզտիկը լալու չսկսի՞… իրար անցայ. յորդառատ արցունքները կը վազէին աչքերէն,– մինչ ինք, հեկեկանքներու ընդմէջէն կը կրկնէր…
– Ճեմարանը ի՛մս է, քուկդ չէ, Ճեմարանը ի՛մս է…»
* * *
– Իսկ ես կը յիշեմ,– պատմեց հինգ ճեմարանականներու մայր տիկին Մալվին,– թէ ինչպէս օր մը դպրոց կանչուեցայ Օրիորդ Ալիսին կողմէ, չարաճճի զաւկիս՝ Ռուբէնին պատճառով: «Տիկի՛ն Մալվին»,– ըսաւ Օրիորդ Ալիս,– «տղադ երեք օր պիտի կախակայեմ, որովհետեւ եղունգներով ամէն օր քերթած է պատուհանը եզերող փայտը եւ վնաս հասցուցած դպրոցական գոյքին». «Օրիո՛րդ Ալիս»,– առաջարկեցի իրեն,– «երեք օրը շատ է. եկէք՝ մէկ օրի իջեցնենք պատիժը». Օրիորդ Ալիս համաձայնեցաւ. երբ դասարանին դուռը բացինք՝ ի՞նչ տեսնենք՝ Ռուբէնն ու իր երկու ընկերները, ականջները՝ դռան՝ մեզ մտիկ կ՚ընէին. արագ մը ետ քաշուեցան: Օրիորդ Ալիս շա՛տ բարկացած՝ «այս ձեր ըրածին համար երեք օր կախակայումէն ոչինչ պիտի փոխուի…»։
Տիկին Մալվին հոս կեցաւ. պզտիկ խնդուք մը բարձրացաւ կոկորդէն ու շարունակեց…
– Մէյ մըն ալ՝ ի՞նչ լսեմ. տղաս, ընդվզած՝ կը բողոքէր,– «Օրիո՛րդ Ալիս, Ճեմարանը ձերը չէ. Ճեմարանը մե՛րն է, ի՛մս է»…
* * *
Տիկին Բատոյեան ալ պատմեց, թէ ինչպէ՛ս նո՛յն տիկին Մալվինին տղոցմէ մէկը, հաւանաբար՝ նո՛յն չարաճճի Ռուբէնը, օր մը, դասարանը խանգարելէ ետք, ի՛նք առաջարկեր է ուսուցչուհիին. «Տիկի՛ն Բատոյեան, կ՚ուզէ՞ք դուրս ելլեմ քիչ մը եւ հանդարտիմ»: Տիկինը ընդուներ է, յանձնարարելով, որ երկու-երեք վայրկեան ետք վերադառնայ դասարան: Վայրկեանները անցեր են, բայց…ոչ մէկ հետք տղեկէն: Տիկին Բատոյեան դասարանին դուռը բացեր է…ոչ-ոք…
Իրար անցած՝ ուսուցչարան գացեր է, ամէն կողմ ՝ փնտռեր, ու երբ մտահոգ, կրկին ուղղուեր է դասարա ն… դռան քովի կախիչներու վերարկուներէն մէկուն ետեւ ուրուագծուող պզտլիկ մարմին մը նկատեր է, մինչ մոյկերու մէջ պահուած զոյգ մը ոտք՝ կը զգացնէին մարդուկի մը ներկայութիւնը…
* * *
Այդպէ՛ս էր մեր Ճեմարանը: Մեր տան շարունակութիւնն էր: Լեւոն Շանթի մանկավարժական փիլիսոփայութեան վրայ հիմնուած ուսուցումը ազատ մտածողութիւն կը քաջալերէր, կարծիքները ազատօրէն արտայատելու կը մղէր աշակերտը, որ իսկապէ՛ս կը հաւատար, որ Ճեմարանը ի՛ր սեփականութիւնն էր, կախիչներուն վերարկուները ի՛րն էին, ինչպէս իրն էին դասագիրքերը, գրասեղանները, պատուհաններու փայտերը…նաե՛ւ՝ ոգի՛ն:
* * *
Ի՛մս է Ճեմարանը:
Երբ քանի մը օր առաջ արտասովոր խօսակցութեան մը բռնուեցայ հայաստանահայ ուսուցչուհիի մը հետ, ա՛լ աւելի անդրադարձայ այդ իրողութեան:
Ըստ իրեն, Հայաստանի մէջ արեւմտահայերէն կարդացող շատ քիչ մարդ կայ. հետեւաբար, այդ լեզուով գիրքերը չեն կարդացուիր:
Ճեմարանականը գլուխ բարձրացուց մէջս եւ հակադարձեցի.
– Բայց տիկի՛ն, մենք մէ՛կ ազգ ենք եւ մէ՛կ գեղեցիկ լեզու ունինք: Այդ լեզուն երկու ճիւղ ունի եւ երկու ճիւղերն ալ հաւասարապէս պէտք է կարդացուին, ճանչցուին. ամէն բան կախեալ է մե՛ր տեսլականէն, մե՛ր որոշումէն: Ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ, որ Ճեմարանի մէջ արեւելահայ գրողներ կը կարդայինք ու շատ լաւ կը հասկնայինք…
– Որովհետեւ պէտք ունէիք։
– Ո՛չ. պէտք չունէինք. ինչո՞ւ պէտք ունենայինք: Մեր ուսուցիչները գաղափարանուէր մարդիկ եղած են եւ նոյն լեզուին երկու երեսները մեզի ծանօթացնելու իմաստութիւնը ունեցած են:
Տիկինը զարմացած էր…
Շարունակեցի.
– Ատոր համար ալ հոս պէտք է նախակրթարանէն սկսեալ ծանօթացնել արեւմտահայերէնը, գրական կտորներ կարդալ տալով։
– Տիկի՛ն,– ըսաւ,– ոչ թէ արեւմտահայերէն, արեւելահայերէն ալ չեն կարդար…
– Ա՛յդ ալ մտածումի նոր դուռ կը բանայ. թերեւս այստեղի ուսուցման ձեւը պէտք է փոխուի. փոխանակ էջերով բառացանկ տալու եւ խրտչեցնելու աշակերտները, պէտք է սիրցնել լեզուն…
* * *
Հանդիպումէն ետք, երբ կ’անցնէի Երեւանի փողոցներէն՝ փորձեցի ընկալել լսածս:
– Որովհետեւ պէտք ունէիք…
Յանկարծ հասկցայ: Երիտասարդ տիկինը գաղափարախօսութեան մը զոհերէն էր: «Սփիւռքը պէտք ունի Հայաստանին» բանաձեւը, որ Սփիւռքը կազմող կարեւորագոյն ուժերէն մէկը գործածած էր տարիներ, հիմա Հայաստանի մէջ կը կրկնուէր ու կը վերադարձուէր նոյնի՛նքն Սփիւռքին, առանց խորքի, առանց գիտելիքի… Մինչ յարակարծօրէն, Սփիւռքի վերոյիշեալ բաժինէն խոշոր բաժին մը այսօր «գրեթէ» կը հաւատայ «Սփիւռք-Պետութեան» մը ու հանդէս կու գայ «այս Հայաստանը իմս չէ» նոյնքան խոտոր, նոյնքան մակերեսային նախադասութեամբ…
Մտովի կը մեկնաբանեմ տիկնոջ խօսքը՝ «դուք պէտք ունէիք “մեր” հողին, ջուրին, գրականութեան, իսկ մենք, բացի ձեր նիւթական օգնութենէն, պէտք չունէինք եւ պէտք չունինք “ձեր” ուղղագրութեան, գրականութեան…»։
Ու կ’ընդվզիմ.
Պէտք ունէինք մեր սորված մեսրոպեան ուղղագրութեան առընթեր, ծանօթանալու աբեղեանական ուղղագրութեա՞ն, աղաւաղուած լեզուի՞…
Մենք բաւարար գրական կտորներ չունէի՞նք կարդալիք արեւմտահայ գրողներու գրիչէն բխած…
Ունէի՛նք. սակայն Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Սիմոն Վրացեան, Մուշեղ Իշխան նո՛յն լեզուին երկու ճիւղերուն ալ տէրն էին եւ Ճեմարանէն ներս առանց խտրականութեան մեր միտքերը տպաւորած էին արեւմտահայ եւ արեւելահայ գրականութեան ներկայացուցիչներու գործերով:
Կը յիշեմ ինչպիսի սիրով կը կարդայի Վրթանէս Փափազեանի «Շաբաթ մը ծառին վրայ»-ն, կ’երեւակայէի պատժուած տղան, որ ճիւղին յենած՝ գիրք կը կարդար. կը յիշեմ Աւետիս Ահարոնեանի «Վազրիկը», Պարոն Մուշեղին հայ գրականութեան դասագրքերուն ընդմէջէն մեզի հասնող Շիրվանզադէի եւ Նար-Դոսի գործերէն քաղուած հատուածները…
Պարոն Շահինեանի եւ պարոն Քիւրքճեանի դասապահերուն, մեզի կը ներկայացուէին մէկը միւսէն հրաշալի գործեր, զորս մինչեւ այսօր կը վերակարդամ. Գէորգ Արշակեանի «Սեւ եւ սպիտակ կարապները», Ա. Քալանթարեանի «Մարաթոնը», Կարէն Սիմոնեանի «Սիցիլիական պաշտպանութիւնը» ու դեռ շա՜տ ուրիշներ…
Միաժամանակ, կը ծանօթանայինք Շահան Շահնուրին, Նիկողոս Սարաֆեանին, Զարեհ Որբունիին:
Մեր ուսուցիչներուն ուսուցումը համապարփակ էր, կ’ընդգրկէր արեւելահայերէնն ու արեւմտահայերէնը, աւանդականն ու արդիականը: Անոնք կը հաւատային, որ նորաբոյս հայ անհատը պէտք ունէր երկուքին, ամբողջական կրթութիւն մը ստանալու համար, ամբողջակա՛ն հայ ըլլալու համար… որովհետեւ իրենց մտածումի ծիրը ամբո՛ղջ ազգն էր, նոյնիսկ եթէ անոր անդամները տարտղնուած ըլլային աշխարհի չորս ծագերուն, նոյնիսկ եթէ իրենց հայրենիքի մէկ մասը կորուստի մատնուած ըլլար: Իրենց միջոցով, մեր զօրութենական (virtuel) հայրենիքին հողն ու ջուրը մե՛նք կը գտնէինք մեր երեւակայութեամբ:
Այս արարքը թող չշփոթուի իրական եւ շօշափելի հայրենիքի գոյութիւնը մերժելու, վտանգելու, կամ առասպելական երկրի մը ձգտելու եւ տրամաբանական ըլլալէ դադրելու հետ: Այս արարքը գոյութենական պայքարի շղթային մէկ օղակն է. կորսուած երկիր մը, կորսուող լեզու մը ընդմիշտ յիշելու, պահելու ճիգն է. իսկ այդ ճիգին պէտք է մասնակցին բոլո՛րը, արեւմտահայն ու արեւելահայը, սփիւռքահայն ու հայաստանահայը: Ոչ թէ շուկայական «մենք պէտք ունինք ձեզի, դուք պէտք ունիք մեզի» արտառոց մտածելակերպով, այլ միատեղ մտածող, խելացի ու հեռատես ազգի մը տեսլականով:
* * *
Երբ տուն հասայ եւ խոհանոցին պատուհանէն դուրս նայեցայ՝ տղաքը ոտնագնդակ կը խաղային բակը, պարտէզին վարդերը կը ժպտէին եւ Երեւանի գարունն ու ամառը յատկանշող ճերմակ թիթեռնիկները ամէն կողմ կը թռչէին, սահուն, շնորհալի նազանքով:
Յիշեցի երեւանեան բնակարանի մը մէջ իրարու հանդիպած տիկիններուն պատմութիւնները եւ անդրադարձայ, որ դպրոցս պարզ դպրոց մը ըլլալէ աւելի՝ եղած է ազգային (ոչ՝ ազգայնական) մտածելակերպ դարբնող իւրայատուկ վայր մը:
Ի՛մս է այդ վայրը, որովհետեւ հո՛ն սորված եմ, որ ի՛մս են արեւմտահայերէնն ու արեւելահայերէնը հաւասարապէս:
Ի՛մս է Ճեմարանը, որովհետեւ հո՛ն սորվեցուցած են ինծի քննել հարցի մը բազմաթիւ երեսները ու ձգտիլ ճշմարտութեան:
Մե՛րն են Ճեմարանի բոլո՜ր հիմնադիրներն ու անդին անցած դաստիարակները, որոնք հիմա ճերմակ թիթեռներու տեսքով կ’իջնեն երկնքէն ու կը յուշեն բոլորիս.
«Ձե՛րն է իննսունհինգամեայ Ճեմարանը. տէ՛ր կանգնեցէք իրեն, որովհետեւ ան բոլորի՛նն է»:
© 2025 Բոլոր իրաւունքները վերապահուած են։
