Առաջին նիստի զեկուցողները եւ գիտաժողովի կազմակերպիչները. ձախէն՝ Դալար Շահինեան, Վահէ Սահակեան, Ալեքսանտր Գէորգեան, Խաչիկ Թէօլէօլեան, Սիմոն Փայասլեան, Պորիս Աճէմեան  եւ Անոյշ Տէր Սարգիսեան

Տարածքներ, դերակատարներ եւ զանազան կիրարկումներ՝ 21-րդ դարուն

Մարտ 14–15-ին տե­ղի ու­նե­ցաւ «Հայ­կա­կան սփիւռք(ներ)ը շար­ժումի մէջ» – (Տա­րածքներ, դե­րակա­տար­ներ եւ զա­նազան կի­րար­կումներ 21-րդ դա­րուն) բնա­բանով եր­կօ­րեայ գի­տաժո­ղով մը, Փա­րիզի Campus Condorcet-ի մարդկա­յին եւ ըն­կե­րային գի­տու­թիւննե­րու հե­տազօ­տու­թեան կեդ­րո­նին մէջ (Օպերվիլիէ), կազ­մա­կեր­պութեամբ՝ Պո­րիս Աճէմեանի (գի­տահե­տազօ­տող, ՀԲԸՄ-ի «Նու­պար» գրա­դարան, «Convergences Migrations» հիմ­նարկ), Անոյշ Տէր Սա­րգիսեանի («Convergences Migrations» հիմ­նարկ), Ալէն Նա­վարա տը Պոր­ժիա-Նա­ւասար­դեանի (Պոլոնիոյ հա­մալ­սա­րան – Իտալիա), Իան Սքիոլտօ-Զիւրշերի (գի­տահե­տազօ­տող «Convergences Migrations» հիմ­նարկ)։

Փա­րիզի եր­կօ­րեայ գի­տաժո­ղովը ձե­ւով մը շա­րու­նա­կու­թիւնն էր Միաց­եալ Նահանգներու Հայ­կա­կան Ու­սումնա­սիրու­թիւննե­րու ըն­կե­րու­թեան կող­մէ կազ­մա­կեր­պուած՝ «Սփիւռքը՝ պետականազուրկ ուժ» գի­տաժո­ղովին, Լոս Ան­ճը­լըսի USC-ի (University of Southern California) մէջ, 2019-ին, ի պա­տիւ Խա­չիկ Թէօլէօլեանի։

Եր­կու օրե­րու ըն­թացքին շուրջ երե­սուն հա­մալ­սա­րանա­կան­ներ մաս­նակցե­ցան վեց նիս­տե­րու եւ կլոր սե­ղանի մը։ Սփիւռքի ու­սումնա­սիրու­թիւնը 1990-ական թուական­նե­րէն սկսեալ մեծ յա­ռաջ­խա­ղացում արձանագրած է, որուն մէջ կա­րեւոր դե­րակա­տարու­թիւն ու­նե­ցած է փրոֆ. Խա­չիկ Թէօլէօլեան, որ հիմ­նա­դիրն է “Diaspora – A journal of transnational studies” հան­դէ­սին։

 Գի­տաժո­ղովին առա­ջին նիս­տին վեր­նա­գիրն էր «Հայ­կա­կան սփիւռք­(ներ). մո­տէլէն ու­ժա­կանու­թիւն»։ Խօսք առին փրոֆ. Սի­մոն Փա­յաս­լեան՝ Պոս­թը­նի հա­մալ­սա­րանէն, Վա­հէ Սա­հակեան՝ Մի­շիկը­նի Տիր­պորն հա­մալ­սա­րանէն եւ Ալեք­սանտր Գէոր­գեան՝ Սէնթ Ճոնզ հա­մալ­սա­րանէն, որոնք անդրա­դար­ձան հայ­կա­կան սփիւռքա­գիտու­թեան տե­սական հար­ցադրումնե­րու։ Փրոֆ. Փա­յաս­լեան անդրա­դար­ձաւ ազ­գայնա­կանու­թեան եւ սփիւռքի գո­յու­թեան «հի­ւան­դա­ցում»-ին, Գէոր­գեան շօ­շափեց Սփիւռք-Հա­յաս­տան ըն­կե­րային եւ տնտե­սական ան­հարթու­թիւննե­րու հար­ցե­րը, իսկ Սա­հակեան՝ անդրմշա­կու­թա­յին հայ­կա­կանու­թիւնը։ Այս երեք քննար­կումնե­րէն ետք, Խա­չիկ Թէօլէօլեան՝ տրուած բա­ցատ­րութիւննե­րուն վե­րաբե­րեալ ներ­կա­յացուց իր դի­տար­կումնե­րը։ 

Երկրորդ նիս­տը կը վե­րաբե­րէր Հայ­կա­կան սփիւռքի հին կեդ­րոննե­րու եւ նոր երե­ւոյթնե­րու։ Զե­կու­ցա­բեր­ներն էին՝ Գո­հար Իս­քանտա­րեան, Ար­ման Խա­չատ­րեան եւ Գար­լոս Ան­թա­ռամեան, որոնք յա­ջոր­դա­բար զե­կու­ցե­ցին պարսկա­հայ, սա­ղիմա­հայ եւ Մեք­սի­քոյի հայ­կա­կան հա­մայնքներուն մա­սին։ Հոս ան­մի­ջապէս նշենք, թէ Ան­թա­ռամեանի՝ Մեք­սի­քոյի հայ հա­մայնքի պատ­մութեան վե­րաբե­րող ու­սումնա­սիրու­թիւնը ձե­ւով մը յայտնա­բերում էր, նկա­տի ու­նե­նալով որ այդ նիւ­թին շուրջ սա­կաւ տե­ղեկու­թիւններ կան ընդհան­րա­պէս։ Այս նիս­տին 4-րդ եւ 5-րդ զե­կու­ցա­բերները՝ Զա­տիկ Թի­սըրան (Ֆրան­սա, Փա­րիզ) եւ Ան­նի­քա Թէօռն (Պա­զելի հա­մալ­սա­րան) ներ­կայացուցին Աբխա­զիոյ համ­շէ­նահա­յու­թեան սերտ յա­րաբե­րու­թիւննե­րը Ար­ցա­խի Հան­րա­պետու­թեան հետ, եր­կու «հան­րա­պետու­թիւններ» որոնք մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման մար­տահրա­ւէրի դի­մաց կը գտնուէին։ Իր դի­տար­կումնե­րով երկրորդ նիս­տը ամ­փո­փեց Սթրազ­պուրկի հա­մալ­սա­րանէն Ստե­փան տը Թա­փիա։

Եր­րորդ նիս­տին Նուարդ Մել­քո­նեան (Երե­ւանի Պե­տական հա­մալ­սա­րան) քննար­կեց պա­տերազ­մէն ետք եւ հա­մաճա­րակի օրե­րուն Ուքրաինա­յի եւ Ռու­սաստա­նի Հա­յերուն՝ Հա­յաս­տան վե­րադար­ձի խնդի­րը, իսկ Գոն­րատ Սիեքերսքի (հա­մալ­սա­րանա­կան՝ Լոն­տո­նի գո­լէճէն) ներ­կա­յացուց այն ուխտագ­նա­ցու­թիւննե­րը, զորս Արեւմտա­հայե­րը (եւ Արե­ւելա­հայե­րը, ի մի­ջի այ­լոց) կը կազ­մա­կեր­պեն դէ­պի Արեւմտեան Հա­յաս­տան՝ իրենց նախ­նի­ներուն ծննդա­վայ­րին մէջ վե­րապ­րե­լու համար անոնց ներկայութիւնն ու զգա­ցումները։ Այ­նուհե­տեւ Ֆրան­սա­յէն հա­մալ­սա­րանա­կան­ներ՝ Սեսիլ Լը­ֆեվր, Ալիս Պոք­քա­րա եւ Սո­ֆի Հոհ­ման քննար­կե­ցին Հա­յաս­տա­նի նկատմամբ ֆրան­սա­հայ երի­տասար­դութեան երա­զանքնե­րը, հա­կումնե­րը, նա­խապա­շարուոմ­ներն ու սպա­սումնե­րը։ Այս նիս­տի աւար­տին Պո­րիս Աճէմեան եւ Անոյշ Տէր Սար­գի­սեան ներ­կա­յացու­ցին իրենց դի­տար­կումներն ու տե­սակէտ­նե­րը՝ զե­կու­ցող դա­սախօս­նե­րու նիւ­թե­րուն առնչու­թեամբ։ 

Գի­տաժո­ղովին երկրորդ օրը՝ Մարտ 15-ին, տե­ղի ու­նե­ցաւ չոր­րորդ նիս­տը, որ մաս­նա­ւորա­բար սփիւռքա­հայ կի­ներու հար­ցե­րուն նուիրուած էր։ Թա­լին Կրեկոր, Հու­րի Պէր­պէ­րեան (եր­կուքն ալ Գա­լիֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րանէն) անդրա­դար­ձան ընդհան­րա­պէս հայ կի­ներու եւ մաս­նա­ւորա­բար պարսկա­հայ կի­ներու՝ ման­րա­պատումնե­րուն եւ գոր­ծա­ծած իրե­րուն։ Իսկ Ժա­նիս Օքումեան (Ռոտ Այ­լընտ գո­լէճ) քննար­կեց կի­ներու մաս­նակցու­թիւնը հա­մայան­քա­յին հա­սարա­կան կեան­քին ու պայ­քարնե­րուն։ Սոյն նիս­տը իր դի­տար­կումնե­րով եզ­րա­փակեց դա­սախօս եւ ըն­կե­րաբան Ալէն Նա­վարա։

Հին­գե­րորդ նիս­տին բնա­բանն էր՝ «Պատկանե­լիու­թեան հար­ցը՝ փո­փոխուող սփիւռք(ներ)ու մէջ։ Խօսք առին Իրի­նա Գրի­գորեան (Թուրքիոյ Koç հա­մալ­սա­րան), Նա­թալիա Գո­սմարսքա­յա (Մոս­կուայի Գի­տու­թեանց ակա­դեմիա) եւ Եու­լիա Ան­տո­նեան (Երե­ւանի Պե­տական հա­մալ­սա­րան), որոնք քննար­կե­ցին Սու­րիոյ քա­ղաքա­ցիական պա­տերազ­մի բե­րու­մով հար­կա­դրաբար տե­ղափոխուած Սու­րիահա­յերու նոր բնա­կու­թեան վայ­րի ու ինքնու­թեան փոխ­յա­րաբե­րու­թիւնը, եւ Ռու­սաստանի Հա­յու­թեան խառն ամուսնու­թիւննե­րու ստեղծած ինքնու­թե­նական տագ­նապնե­րը։ Եու­լիա Ան­տո­նեան յատկապէս ներկայացուց Լի­բանա­նի մէջ ծնունդ առած կրօ­նական եղ­բայրու­թեան մը հե­տեւորդնե­րու հո­գեւոր աշ­խարհի ապ­րումնե­րը, հե­ռու հայ­կա­կան եկե­ղեցա­կան աւան­դութիւննե­րէն։ Սոյն նիս­տը իր դի­տար­կումնե­րով ամ­փո­փեց Ինալ­քո­յի դա­սախօս, փրոֆ. Թա­լին Տէր Մի­նասեան։

Վե­ցերորդ նիս­տը կ՚առնչուէր սփիւռքա­յին նոր հար­թակներ հե­տապնդող­նե­րու։ Հու­րի Փի­լիպո­սեան (Հա­յաս­տա­նի՝ Ամե­րիկեան հա­մալ­սարան) խօ­սեցաւ Հա­լէպա­հայու­թեան հա­մար ստեղ­ծուած հա­մացան­ցա­յին նոր հար­թակնե­րու մա­սին, ուր կը քննար­կուին ու կ՚ու­սումնա­սիրուին Հա­լէպի պատ­մութեան զա­նազան դրուագ­նե­րը։ Կա­րէն Ճալ­լա­թեան (Գեր­մա­նիա) անդրա­դար­ձաւ Վա­հէ Օշա­կանի՝ նոր սե­րունդը դաս­տիարա­կելու սփիւռքա­յին մտայ­նութեան։ Իսկ Սվանթ Լունտկրեն (Շուէտի Լանտ հա­մալ­սա­րան) խօ­սեցաւ շուէտա­հայ երի­տասարդնե­րու մա­սին, որոնք թուային աշ­խարհի մէջ նոր հար­թակներ ստեղ­ծե­լու, իրա­րու հետ յա­րաբե­րելու, նոր մի­ջոց­ներ որո­նելու գոր­ծին լծուած են եւ կը կա­տարեն նաեւ անդրազ­գա­յին աշ­խա­տանքներ՝ Հա­յաս­տան-Շուէտ յա­րաբե­րու­թիւննե­րու ծի­րին մէջ։ Նիս­տը ամ­փո­փուե­ցաւ Շու­շան Կա­րապե­տեանի (Հա­րաւա­յին Գա­լիֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րան) դի­տար­կումնե­րով։

Եւ ի վեր­ջոյ գի­տաժո­ղովի կլոր սե­ղանը «Սփիւռքը՝ պե­տակա­նազուրկ ուժ» վեր­տա­ռու­թեամբ, որուն մաս­նա­կից­ներն էին Դա­լար Շա­հինեան (Գա­լիֆոր­նիոյ Ըր­վայն հա­մալ­սա­րանէն), Սօսի Գա­սպարեան (Սթիր­լինկ Հա­մալ­սա­րանէն, Միացեալ Թագաւորութիւն) եւ Ցո­լին Նալ­պանտեան (Հէյ­տըն հա­մալ­սա­րան, Նետերլանտներ), ինչպէս նաեւ Պո­րիս Աճէ­մեան, Վա­հէ Սա­հակեան եւ Խա­չիկ Թէօլէօլեան։ Կլոր սե­ղանը քննար­կեց 2019-ին 

Լոս Ան­ճըլըսի մէջ կա­յացած «Սփիւռքը՝ պե­տակա­նազուրկ ուժ» գի­տաժո­ղովին նուիրուած հրա­տարա­կու­թիւնը, որուն խմբա­գիր­ներն են Դա­լար Շա­հինեան, Սօսի Գա­սպարեան եւ Ցո­լին Նալ­պանտեան։ Նկա­տի առ­նե­լով որ 2019-ի գի­տաժո­ղովը նուիրուած էր Խա­չիկ Թէօլէօլեանի սփիւռքա­գիտու­թեան աս­պա­րէզին ու­նե­ցած մեծ ներդրու­մին ու վաս­տա­կին, սոյն հրա­տարա­կու­թեան ներ­կա­յացու­մին առ­թիւ քիչ չէին Թէօլէօլեանին ուղղուած մե­ծարան­քի ու գնա­հատան­քի խօս­քերը։ Բո­լոր անոնք որոնք սփիւռքա­գիտու­թեամբ կը զբա­ղին միշտ յղում կ՚ընեն անոր կա­րեւոր տե­սու­թիւննե­րուն եւ անդրազ­գայնու­թեան գա­ղափար­նե­րուն։

Եզ­րա­փակիչ նիս­տը տե­ղի ու­նե­ցաւ Խա­չիկ Թէօլէօլեանի եւ Մի­շէլ Պրիւ­նո­յի (CNRS-ի գի­տաշ­խա­տող, Ֆրան­սա) մաս­նակցու­թեամբ, որոնք ձե­ւով մը ամ­փո­փեցին սոյն գի­տաժո­ղովին հիմ­նա­կան նո­րու­թիւննե­րը՝ թուային աշ­խարհը, սփիւռքի տե­սական հար­ցե­րու քննար­կումնե­րը եւ սփիւռք(ներ)ու շար­ժումի գա­ղափա­րը՝ Արե­ւել­քէն Արեւ­մուտք, Արեւ­մուտքի մէջ երի­տասար­դութեան նոր յղա­ցումնե­րը, որոնք աւան­դա­կան կա­ռոյցնե­րէն դուրս իրենց աշ­խարհը կ՚ու­զեն ստեղ­ծել, Հա­յաս­տա­նի հետ նոր յա­րաբե­րու­թիւններ մշա­կել…։ Ապա Խա­չիկ Թէօլէօլեան ան­գամ մը եւս խօսք առաւ եւ անդրա­դար­ձաւ եր­կօ­րեայ գի­տաժո­ղովին ար­ծարծուած նիւ­թե­րուն, սփիւռքա­գիտու­թեան աս­պա­րէզին մէջ անդրազ­գայնու­թիւնը հիմ­նա­ւորող երե­ւոյթնե­րուն, պե­տակա­նազուրկ հա­ւաքա­կանու­թիւննե­րու ընդհան­րայնաց­ման, հա­մաշ­խարհայ­նացման, աշ­խարհա­կար­գի նոր ըն­կա­լումնե­րուն, որոնց մէջ ապա­գային մեծ դեր­կա­տարու­թիւն պի­տի ու­նե­նայ թուային աշ­խարհը։

Խ. Թէօլէօլեանի երեք կա­րեւոր եզ­րա­յան­գումներն էին՝

– սփիւռք(ներ)ը հետզհե­տէ առա­ւել պի­տի զար­գա­նան եւ տե­ւական իրո­ղու­թիւն մը պի­տի դառ­նան, 

– բո­լոր ազ­գե­րը իրենց սփիւռք(ներ)ը կ՚ու­նե­նան, որ ան­դառնա­լի երե­ւոյթ մըն է, մա՛նա­ւանդ որ թուայ­նա­ցած աշ­խարհը կ՚օգ­նէ նման սփիւռք(ներ)ու զար­գա­ցու­մին,

– սփիւռք(ներ)ը, իբ­րեւ ուժ, իրենց ծննդա­վայ­րի պե­տու­թիւննե­րուն հետ տնտե­սական յա­րաբե­րու­թիւններ զար­գացնող եւ նոր մշա­կոյթներ ձե­ւա­­ւո­րող խմբա­ւորումներ են։

Թ. Շ. ■