Խանգարող դատավարութիւնը
11/06/2025
Սիւզան Խարտալեան հարցազրոյցին ընթացքին մանրամասնօրէն անդրադարձաւ իր կեանքի ուղիին՝ Պէյրութ-Պուրճ Համմուտէն Ֆրանսա, ապա Շուէտ փոխադրուելու ընթացքին, թէ ի՞նչ ազդեցութիւն ունեցած է Պուրճ Համմուտը իր ստեղծագործական եւ լրագրական ասպարէզներուն վրայ, թէ ինչպէ՞ս անցում կատարած է 1988-ին լրագրականէն վաւերագրական ֆիլմեր հեղինակելու, թէ ինչպիսի՞ արձագանգ թողած է ֆիլմերու ընդհանուր աշխատանքը իր կեանքին մէջ։ Մօտ երեսուն ֆիլմերէն յատկապէս յիշուեցան “My grandma’s tatoos” եւ “Inside Her, Inside Me” վաւերագրականները համեմատելով 100 տարուան ընթացքին հայոց եւ այլոց ցեղասպանութեան հետքերը մարդկային յիշողութեան եւ կեանքին վրայ:
«Նոր Յառաջ» – Սիւզան Խարտալեանի անունը ծանօթ է հայկական, յատկապէս սփիւռքահայ իրականութեան մէջ, բայց եւ այնպէս խնդրեմ, ընդհանուր գիծերու մէջ պատմեցէ՛ք ձեր մասին թէ՛ անձնական, եւ թէ՛ մասնագիտական առումով։
Սիւզան Խարտալեան – Ծնունդով Պէյրութէն եմ, Լիբանանեան քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին հոն էի եւ տարօրինակ պայմաններու մէջ, երկու նիւթերու ընտրութեամբ, համալասարան յաճախած եմ: Մէկ կողմէն կենսաբանութիւն կ՚ուսանէի, որովհետեւ այդ բնագաւառը եւ սերնդաբանութիւնը (genetics) զիս շատ կը հետաքրքրէին, միւս կողմէն ալ նոյնքան տարուած էի լրագրութեամբ: Յետոյ, ժամանակի ընթացքին, լրագրութեան ասպարէզը աւելի սրտիս կը խօսէր: Պէյրութի մէջ շրջան մը վարեցի «Ազդակ»-ի խմբագրութիւնը: Պէյրութէն փոխադրուեցայ եւ որոշ տարիներ ապրեցայ Ֆրանսա: Հոն եղայ «Կամք» թերթի խմբագիր: Աշխատած եմ միջազգային ռատիոկայաններու հետ եւս: Ֆրանսայի մէջ որոշեցի դանդաղ քայլերով անցնիլ հեղինակային ծրագրերու: 80-ական թուականներու սկիզբը, վաւերագրական ֆիլմարտադրութիւնը իր ծաղկման շրջանը կ՚ապրէր: Բուռն կերպով ներքաշուեցայ այդ գործին մէջ եւ կարծես գտայ իմ ձայնս, որովհետեւ ազատ էի նիւթերու ընտրութեան մէջ, աշխարհահայեացքի ազատութիւն ունէի:
Յիշելով Եդուարդ Սայիդի «Արեւելեաբանութիւնը» միտքս կու գայ, որ ինքնաբերաբար կեանքի յորձանուտին մէջ կը զգաս, որ հայեացք կը պարտադրուի քեզի, որմէ կ՚ուզես դուրս գալ: Այդ եղաւ իմ ճիգը՝ դուրս գալ այդ պարտադրուած հայեացքէն եւ գտնել իմ ձայնը եւ իմ ձայնին ընդմէջէն արձագանգ տալ այն մարդոց ձայներուն, որոնք ճզմուած են, խեղուած են, որոնք իրաւունք չունին խօսելու կամ իրենց պատմութիւնը կը ներկայացուի լրիւ գլխիվայր: 1982-էն ի վեր ֆիլմի գործի մէջ եմ:
Մօտաւորապէս աշխատանքներս կը հասնին 30 ֆիլմերու, բոլորն ալ վաւերագրական են եւ աշխարհի տարբեր հակամարտութիւններու համածիրին մէջ նկարահանուած ֆիլմեր են, յատկապէս՝ Միջին Արեւելք, Հնդկաստան, Թայլանտ, Եւրոպայի մէջ՝ Փորթուկալի խնդիրներ եւ այլն: Հակամարտութիւններու համածիրը կը մնայ աշխատանքիս կորիզը: Մինչեւ հիմա այդպէս կը շարունակեմ՝ մէկ տարբերութեամբ, երբ վաւերագրական ֆիլմ կ՚ընեմ, հայեացքս միշտ հասարակ մարդու աշխարհին ուղղուած է, վերերը ինչ կը կատարուի՝ բարձր քաղաքականութեան մէջ կը նկարագրուի, բայց ի՛նչ տեղի կ՚ունենայ ներքեւը, ի՛նչ կը պատահի հասարակ մարդու կեանքին մէջ եւ ինչպէ՞ս ատոր մասին կը պատմուի: Սա եղած է հետաքրքրութիւնս տարիներով:
Պուրճ Համմուտ մեծցած եմ, այդ մէկը ինծի համար տարիներու ընթացքին աւելի եւ աւելի կարեւորութիւն սկսած է ստանալ, որովհետեւ աշխարհահայեացք մը կար, թէեւ կեթօ կը կոչէր ամէն մարդ այդ տեղը, որուն հետ ես ամբողջովին համաձայն չեմ, այդ կեթոյին մէջէն նայեցէք ինչպիսի հատիկներու ցրում տեղի ունեցաւ: Այդ փոքրիկ հայկական գաղութը ամէն տեղ է հիմա:
Պուրճ Համմուտի կեանքը համատեղ ապրող երեք սերունդներու համադրում էր, ինչ որ իւրայատուկ պատկերացում մը կու տայ մարդուն, կամ նկարագրի կերտում կը յառաջացնէ: Հաւանաբար նաեւ հետաքրքրութիւնս հակամարտութիւններու, ճնշուածներու մասին պատմելու հակումս կու գայ այդ տարիներէն:
«ՆՅ» – Իւրայատուկ դէպք մը պատահեցա՞ւ, որ անկիւնադարձային եղաւ ձեր այս մասնագիտութիւնը ընտրելուն եւ որոշում կայացնելուն՝ վաւերագրական տեսանիւթեր կամ շարժանկարներ հեղինակելու եւ բեմադրելու։
Ս.Խ.- Շատ յստակ՝ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը: Նախ ես վիրաւորուած եմ այդ տարիներուն: Տեսողութիւնս վնասուած է: Լրագրող էի, վիրաւորուեցայ, երբ արեւմտեան շրջանէն դէպի արեւելեան կ՚անցնէի: Այդ դէպքը վրաս մեծ հետք ձգած է, որովհետեւ կ՚ուզէի, որ վիրաւորուիլս մէկը վաւերագրէր: Այնտեղ ես վկայութիւն ունենայի եւ միայն իմ խօսքերս չմնային այդ կացութենէն, ինչպէս նաեւ շրջապատիդ մարդիկը, որոնք նոյնքան վտանգուած են, կը փութան քեզի օգնելու. մարդկային յարաբերութեան խտացումն է այդ եւ սա զիս մղեց սկսելու նաեւ մտածելու նկարներով: Սկիզբէն միշտ նկարներով մտածող մարդ եղած եմ: Այսինքն, երբ մտածեմ՝ անդադար պատկեր մը միտքս կու գայ: Նոյնը կը պատահի նաեւ բանաստեղծութիւններուս մէջ, զորս սկսած եմ վերջերս գրել:
Ուրեմն այնտեղէն կու գայ վաւերագրական ֆիլմեր ստեղծելու հակումս: Օր մ՚իսկ չեմ ուզած խաղարկային ֆիլմ նկարահանել, որովհետեւ յաճախ իրականութիւնը ամենասարսափելի թրիլլըրէն աւելի վատ եւ սահմռկեցուցիչ է խորքին մէջ: Այդ մէկը նկարագրելը եւ մանաւանդ յիշողութիւն դարձնելը ինծի համար ոչ թէ անցեալին վերադառնալու հետ կապ ունի, այլ յիշողութիւնը արձանագրելու հարց է: Միշտ ամէն ինչ արձանագրելու մղումը ունեցած եմ:
Երբ այսօր վերադառնամ, կամ երբ որոշ առիթներով կրկին ցոյց կը տրուին ֆիլմերս, կը խորհիմ. «Օ՜հ, սա այդ տարուան, այդ ժամանակաշրջանին, այդ տասնամեակին ուղղակի խտացուած պատկերն է, մարդոց մտայնութիւնը, յեղափոխութիւնը, որ տեղի կ՚ունենար այն օրերուն եւ չէիր անդրադառնար՝ տեղ գտած է ֆիլմին մէջ»: Այս էր խթանիչ ուժը շարունակելու այդ գործը տարիներու ընթացքին: Կեդրոնացումս եղած է արձանագրել, յիշողութիւն դարձնել եւ յետոյ յիշողութեան համար նաեւ ստեղծել վայրը: Ո՞ւր է այդ վայրը: Յաճախ յիշողութեան վայրը չկայ, յատկապէս ցեղասպանութիւններու պարագային: Շատ հետաքրքրական է, երբ իրական տեղը չկայ, հոն ուր տեղի ունեցաւ աղէտը, ինչպէ՞ս կրնամ վերարտադրել այդ տեղը, ուրկէ՞ կրնամ գտնել: Օրինակ՝ տեղերէն մէկը մարդկային մարմինն է: Մարդկային մարմինը յիշողութեան վայր է եւ այդ յիշողութեան վայրը ֆիլմերուս մէջ կենդանի դարձնելու խնդիր ունիմ: Օրինակ դաջուածքները ինծի համար կը դառնան այն վայրը, որ կորսուած է, չկայ, բայց դաջուածքնե՛րը դարձած են այն վայրը, ուր ես խտացուցած եմ այն բոլորին պատմութիւնը, որ չէ պատմուած: Մարմինը ինծի համար կարեւոր է նաեւ այն իմաստով, որ կ՚ուզեմ պատմածս օդին մէջ չմնայ, այլ ստանայ որոշ շօշափելիութիւն, որ կարենաս զգացումներով շօշափել զայն, զգալ մարմնիդ վրայ:
Ցեղասպանութիւնը, արհաւիրքը շատ ծանր նիւթեր են, որոնք կը պահանջեն համբերութիւն եւ առանց ընկրկելու մօտեցում, որովհետեւ շատ դժուար է դիմանալ, յատկապէս երբ նիւթին մէջ խորասուզուած ես: Ֆիլմ պատրաստելը յօդուած գրելու պէս չէ, որ գրես մէկ ամիս եւ վերջանայ: Յաճախ երեք-չորս տարուան աշխատանք է եւ այդ աշխատանքին մէջ դուն այնքան կը մօտենաս այն մարդոց զորս կը նկարես, որ անոնք կը դառնան քու պատմութեանդ մասը, նաեւ դուն կը դառնաս իրենց պատմութեան մասը:
Վերադառնալով այն հարցին, թէ ինչո՛ւ հեռացայ լրագրութենէն, որովհետեւ կ՚ուզէի խօսիլ այն մարդուն հետ, որ դիմացս կը յուզուի, կարենալ անոր ձեռքը բռնել եւ մէկը չըսէ. «Չես կրնար ընել այդ»: Կը կարծեմ, որ մեծ տարբերութիւն կայ ռեփորթաժի, վերլուծական յօդուածի եւ զայն պատմելու ձեւին միջեւ, զոր որդեգրած եմ, ուր յաճախ անձիս ընդմէջէն կը պատմեմ ինչ որ տեղի կ՚ունենայ կամ տեղի ունեցած է կամ տեղի պիտի ունենայ:
«ՆՅ» – Շարժանկար պատրաստելու կողքին ըսիք նաեւ գրող էք։ Ձեր անունին կարելի է հանդիպիլ մամուլի տարբեր էջերուն վրայ։ Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ կը գրէք։ Ի՞նչ նիւթեր կ՚ընտրէք, ի՞նչը ձեզի կը մղէ գրիչ շարժելու։
Ս.Խ.- Նախ՝ կը գրեմ տարբեր բաներ։ Երբ միայն ֆիլմերու վրայ կ՚աշխատէի, յաճախ կը գրէի նաեւ ընկերային-հասարակական թեմաներու շուրջ, երբեմն քաղաքական վերլուծում եւ այլն, որովհետեւ նաեւ միջազգային յարաբերութիւններու եւ դիւանագիտութեան մասնագիտութիւն ունիմ նկարահանումին զուգահեռ։ Որոշեր եմ այդ ճիւղին մէջ մտնել, որովհետեւ նաեւ ուզեր եմ աշխարհը հասկնալ ֆիլմի ակնոցներով՝ վերերը ինչ կ՚ուզեն ընել վարերուն հետ. սա շատ կարեւոր էր ինծի համար: Այդ օրերուն կար soft power-ի գաղափարը, բոլոր ծրագրերը ժողովրդականացնելու, այդ ամբողջ տարօրինակութիւնները, որոնք նորէն արեւելաբանութեան արտայայտութիւններէն էին, կ՚ըսէին՝ «Քու ապրած կեանքը լաւը չէ։ Ես քեզի կը սորվեցնեմ, թէ ինչպէս ժողովրդավար պէտք է ըլլաս»։ Այս բաները ուղղակի զիս կը զայրացնէին։ Պոսթընի ամերիկեան համալսարանին մէջ, ներսէն տեսայ, թէ ինչպէս կը գործեն այս գործիքները, ինչպէս կը կիրարկուին եւ առանց ամչնալու իրենք քեզի կը սորվեցնեն։ Շատ հետաքրքրական միջավայր էր։ Ամէն օր կը գրէի քաղաքական թեքսթեր, հրապարակային ելոյթներ եւ այլն։ Երբեմն՝ հոսանքին դէմ բաներ, որովհետեւ յատկապէս այս վերջին շրջանին Շուէտ փոխադրուելէս ետք, ուր արտայայտուելու, խօսելու, միտքդ ազատ բացայայտելու քաջալերանքը երեխաներուն փոքր տարիքէն կը սորվեցնեն, շատ կարեւոր իրադարձութիւն էր ինծի համար, այն իմաստով, որ Շուէտի կամ սկանտինաւեան երկիրներու մէջ աշխատելով՝ ես շատ բան սորվեցայ։ Նախ՝ անկաշկանդ եւ պարզ խօսիլ, առանց լաբիւրինթոսներու շուրջ դառնալու։ Երբեմն կը կարդաս մամուլին մէջ բաներ, որոնք անյստակ են: Սա արեւելեան ձեւ է գրելու, յատկապէս իրանեան, արաբական, որոնցմէ թերեւս մենք ազդուած ենք, բայց կը կարծեմ որ մենք՝ հայերս, այդպէս չենք, հայերէնը այդպէս չէ։ Ահա թէ ինչո՞ւ ինծի համար շատ կարեւոր էր լեզուի, արտայայտութեան, ելոյթներու այդ պարզութիւնը, խօսելու, հակաճառելու ընթացքին պարզութիւնը եւ ուղիղ ըլլալը՝ ուղղականութիւնը։
Ինչ կը վերաբերի բանաստեղծութեան՝ ինքզինքս բանաստեղծ չեմ համարեր, բայց որովհետեւ այս վերջին 2-3 տարին ֆիլմի աշխատանքներս շատ նուազեցուցած եմ՝ տարիքի բերումով կը դժուարանամ որոշ բաներ ընել, բանաստեղծութիւնները կ՚արտայայտեն այն ինչ որ տեղի ունեցաւ այս վերջին տարիներուն՝ Covid-ի ժամանակաշրջանէն առաջ, հայաստանեան իրադարձութիւններու շուրջ եւ այլն։ Ինչպէս ամէն հայ, ես ալ կ՚ապրիմ Հայաստանի առօրեայով: Երբ լուրերուն կը հետեւիմ եւ կը տեսնեմ հայաստանաբնակ մարդիկ, որոնք տեղեակ չեն թէ ինչ տեղի կ՚ունենայ իրենց քաղաքին մէջ, ինծի համար այդ անհասկնալի է։ Շուէտի մէջ իւրաքանչիւր թաղամաս ունի իր թերթը, ուր կայ միայն տեղական լրատւութիւն եւ այդ քեզ մասնակից կը դարձնէ հասարակական կեանքին, քաղաքական կեանքին, որոշումներուն, որ շատ կարեւոր է: Այնպէս որ Հայաստանի, հայրենիքի իրադարձութիւններուն հետեւիլը իմ առօրեայ կեանքիս մաս կը կազմէ։ Հայաստանի մէջ իշխանափոխութենէն ետք ինծի համար ստեղծուեցաւ տարօրինակ հակասութիւններու, ներքին հայկական, արեւելաբանութեան վիճակ։ Մենք տարիներով աշխատած ենք մեզմէ թօթափել այդ արեւելաբանութիւնը եւ անոր հակազդել տարբեր ձեւերով, ինչպէս ֆիլմերուս մէջ՝ կը փորձեմ այդ հայեացքը հեռացնել մեզմէ եւ փոխարէնը ներկայացնել մեր իսկական հայեացքը կամ իմ հայեացքս։ Այս օրերուն կ՚ապրինք ներհայկական արեւելաբանութեան ժամանակաշրջան մը, ուր սկսած ենք մենք մեզի նայիլ ուրիշի աչքերով։ Սա բոլորովին անընդունելի է։ Ի հարկէ, սկիզբը քաղաքական յօդուածներով կը փորձես հակադարձել, խօսիլ, տարբեր հայեացքով մօտենալ խնդիրներուն, բայց յետոյ կ՚անդրադառնաս, որ ոչ մէկ յօդուած, ոչ մէկ բան այս իրավիճակը պիտի փոխէ։ Միակ բանը որ կրնայ իրավիճակը փոխել՝ Հայաստանի մէջ ապրող բնակչութիւնն է։
Այս ներհայկական արեւելաբանութեան մօտեցումին կը միանայ այսօր ցեղասպանութեան կամ մեր ինքնութեան բոլոր տարրերու ժխտումը։ Սա արդէն ոչ միայն լրիւ ուրիշի աշխարհահայեացքն է, այլ նաեւ ուրիշի օրակարգն է, որ մեզի կը պարտադրուի։ Այն խօսքերը, որ Հայաստանի մէջ քաղաքական շրջանակներ, մտաւորական շրջանակներ կ՚ըսեն. «Օ՜, պէտք չէ ցեղասպանութեան մասին խօսիլ եւ զոհի հոգեբանութեան մէջ մնալ» եւ այլն: Ես զոհի հոգեբանութեան մէջ չեմ, ոչ ալ մայրս այդ հոգեբանութեան մէջ եղած է։ Մենք տասնամեակներէ ի վեր այդ հոգեբանութեան դէմ պայքարելով կը փորձենք ստեղծել նոր իրականութիւններ եւ դուք էք որ հեռու էք այդ իրականութեններէն կամ չէք ուզեր տեսնել այդ իրականութիւնները։
Այս բոլոր հարցերը կը մղեն գրելու, մտածելու։ Բանաստեղծութիւնները, որոշ չափով ինքնախաբէութեան զգացումէն կու գան եւ կը սկսիս մտածել կեանքին մէջ ամենակարեւորը ի՞նչն է վերջ ի վերջոյ, ինչի՞ վրայ պէտք է կեդրոնանալ, որ կարենաս թօթափել ուրիշներուն պարտադրած օրակարգերը, եթէ նոյնիսկ կեղծ չեն, արհեստական են։ Երբ բանաստեղծութիւններ գրելը եղաւ իմ ճամբաս, կրցայ կարճ եւ յստակ գրել ինչի մասին որ կ՚ուզեմ արտայայտուիլ:
«ՆՅ» – Շարժանկարներու պատրաստութեան ընթացքին կ՚առնչուիք ցաւալի եւ երբեմն ցնցիչ դէպքերու, որոնց մէջ մարդկային աներեւակայելի եւ յաճախ անընդունելի եղելութիւններու դէմ-յանդիման կը կանգնիք։ Ի՞նչ անդրադարձ կ՚ունենայ այս մէկը ձեր վրայ, եւ ինչպէս կը վերաբերիք այս ցաւին։
Ս.Խ. – Սկիզբը կը փորձէի խուսափիլ, խորշիլ, ոչ թէ ժխտական իմաստով, այլ պարզապէս ինքզինքս հեռու պահել՝ հաւաքուած, պինդ եւ չմտնել զգացումներու այդ աշխարհին մէջ, բայց երբ կ՚աշխատէինք յետոյ ֆիլմերու մոնթաժը կատարելու համար, յաճախ կը հասնէինք տեղ մը, ուր դուն չես կրնար սառնասիրտ մնալ, տեսնել մէկը կը մեռնի եւ ձեռք չերկարել։ Անցումը եղաւ ամէնէն առաջ «Մեծ մօրս դաջուածքները» ֆիլմին մէջ, ուր պատմութիւնը սկսեր էի բոլորովին ուրիշ տեղէ, պարզապէս վաւերագրական ֆիլմ մը պիտի ըլլար այն կիներուն մասին, զորս ես գտեր էի արխիւներէն եւ կը փորձէի մտածել նկարներու վերածելու գաղափարին մասին։ Ինկայ այն ծուղակին մէջ, որ ինքզինքիս համար լարած էի: Յանկարծ զգացի որ ընելիքս պատահեր է ինծի, իմ ընտանիքին եւ ես տարիներով ճիշդ մեծ մօրս պէս փորձեր եմ սառնասիրտ, մածունի պէս պաղ նայիլ եւ տեսախցիկին ետեւը պահուըտիլ։ Ես ինծի հարց տուի, որ եթէ մէկ քայլ առաջ երթամ, անցնիմ սահմանը, այդ կարմիր գիծը վերցնեմ, ի՞նչ կրնայ պատահիլ։ Հասկցայ, որ ես պէտք է ասկէ ետք միայն այդ ընեմ, որովհետեւ միայն հո՛ն է, որ ես կրնամ ամբողջովին մտնել դիմացինին հոգեբանութեան մէջ եւ ապրումակցիլ անոր հետ:
Ամէնէն դժուարը “Inside Her, Inside Me”-ի պարագային այդ աղջիկներուն ճակատագիրն էր («ՆՅ» – Խօսքը եզդի երիտասարդ երեք կիներու մասին է, որոնք առեւանգուած էին Իսլամական պետութեան զինեալներուն կողմէ) եւ ինծի համար հետաքրքրական էր զիրենք նկարելը առաջնորդուած հետեւեալ մտքով, որ երբ Հայոց ցեղասպանութեան մասին պատմեր եմ, միշտ դէպքերը տեղի ունեցեր են տարիներ առաջ, տասնամեակներ առաջ կամ նոյնիսկ դարեր առաջ, նոյնիսկ մեծ մօրս յիշողութեան պահը ես յստակ չունիմ, ունիմ երրորդ-չորրորդ անձէ: Մայրս կայ եւ մայրս կը պատմէ անոր մասին, աղօտ են յիշողութիւնները։ Ես խանդավառուած էի սպանդանոցէն նոր դուրս ելած այս աղջիկներուն աշխարհը վաւերագրելու: Սկսայ ճամբորդութիւնը իրենց հետ, տեւեց հինգ տարի, ուր մասնակից եղայ ամէն ինչի: Ամէն անգամ, որ օրինակի համար աղջիկներէն մէկը յոյս կը ստանայ, որ մայրը պիտի գտնէ, ես իրենց հետ կը բարձրանամ, իրենց հետ կը խորասուզուիմ կամ կը յուսախաբուիմ, իրենց հետ կեանքի իմաստ կը փնտռեմ եւ այլն: Ծանր տարիներ էին այդ հինգ տարիները: Տարբերութիւնը կարծեմ հարցին դուրսէն չնայիլս է, ներսն եմ արդէն, ներսէն կը պատմեմ ինչ որ կ՚ապրուի։ Շատ դժուար է, ամէն ինչով կ՚ազդուիս, առօրեադ կ՚ազդուի, կը գունաւորուի, ամէն ինչ որ կ՚ուզես տեսնել այդ նոր գունաւորումը ունի եւ վերջաւորութեան երբ արդէն իրենք սկսեր են բարելաւուիլ հոգեբանօրէն, դուն իրենց հետ մէկ քայլ ետեւ առնելով կը սկսիս տեսնել զուգահեռներ։ Կ՚ուզէի Հայոց ցեղասպանութեան հետ զուգահեռներ գծել, որ տեսնենք թէ ինչպէս նոյնիսկ այդ սուգին, ցաւին, հոգեցնցումին հետ համակերպիլը ինչպիսի՞ աստիճաններէ կ՚անցնի, լրիւ նոյնն է։ Միայն իրենք այս բոլորը կ՚ապրին հիմա՝ հարիւր տարի ետք։ Մենք անցեր ենք նոյն ուղիով։ Նախ մենք մեր մէջ այսպէս ծալապատիկ նստելով, յետոյ հաւաքական յիշողութեան վերածելով, հաւաքական յիշողութիւնն ուժի վերածելով, այդ բոլոր քայլերը, զուգահեռները կ՚ուզէի տեսնել։ Եւ ապրեցայ այս բոլորը, թէ ինչպէս հաւաքական յիշողութիւնը լուծեց հազարաւոր բռնաբարուած աղջիկներու ճակատագիրը, երբ կրօնական ղեկավարութիւնը հրապարակայնօրէն որոշեց յատուկ արարողութիւն մը ստեղծել իրենց համար եւ վերադարձնել զիրենք իրենց ժողովուրդին։ Շատ յուզիչ էր այդ արարողութիւնը։ Մենք նոյնը ունեցեր ենք, հազարաւոր աղջիկներ եկեր են, բայց մենք չենք ընդունած զիրենք։ Մենք չենք գիտցած ինչպէս պէտք է վարուիլ այդ ցաւին հետ, երբ իրեցմէ շատեր զաւակներ ալ ունեցան, ինչպէս որ ունին այս աղջիկները։
Օրինակի համար այս աղջիկներէն մէկը՝ Շիրինը կ՚ուզէ ձերբազատիլ յղութենէն, մինչ ուրիշներ ունին երեխաներ, զորս չեն կրցած բերել, կը փորձեն վերադառնալ այն մարդուն, որ զիրենք բռնաբարած էր կամ տարիներով որպէս ստրուկ պահած էր։ Այսինքն մարդկային այնպիսի մտքի աշխարհ մըն է, ուր բնական լուծումներ չկան եւ ոչ ալ կրնաս այպանել, ոչ ալ կրնաս յանցաւոր գտնել։ Ահաւոր իրավիճակ է, որուն դիմաց դուն միայն հաւաքական պատասխաններ կրնաս տալ։ Այդ հաւաքական պատասխանը դարմանելու գործընթացը շատ հետաքրքրական է։
«ՆՅ» – Եթէ ձեզի առիթ տրուէր պատրաստելու շարժանկար մը, որուն մէջ դուք կրնաք որոշել ամէն ինչ՝ հերոսներէն մինչեւ վայրն ու դէպքերը եւ գիտնայիք, որ այդ շարժանկարը պիտի վերածուէր իրականութեան, ի՞նչ նիւթ իբրեւ առանցք կ՚ընտրէիք, որո՞նք կ՚ըլլային հերոսները, ի՞նչ պատգամ կրնար փոխանցել։
Ս.Խ. – Ես fantasy եւ science fiction շատ կը սիրեմ եւ յաճախ կը հետեւիմ ֆիլմերուն: Ֆիլմ մը կ՚ուզեմ ընել, քիչ մը տարօրինակ կրնայ թուիլ. Նարեկը՝ Գրիգոր Նարեկացին, Պուրճ Համմուտի մէջ: Կ՚ուզեմ երկուքը միացնել եւ ձեւով մը կրնայ հոյակապ նիւթ ըլլալ: Հիմա կը հետեւիմ հայկական միջնադարեան գրականութեան, գրաբարի եւ այլն, եւ Նարեկի խօսքերով կլանուած եմ, Ներսէս Շնորհալիով նաեւ։ Կ՚ուզէի զիրենք բերել մեր առօրեան, այսօրուան 21-րդ դար եւ միացնել ամբողջովին տարբեր իրականութիւններ։
«ՆՅ» – Ինչպէս որ ըսիք, ծնած էք Արեւելք՝ Լիբանան եւ տեղափոխուած էք Արեւմուտք՝ Շուէտ, ինչո՞վ օգնած է ձեզի այս մէկը եւ ի՞նչ առաւելութիւններ ունի Արեւմուտքի մէջ աշխատիլը։
Ս.Խ. – Շուէտ գալը ինծի համար շատ մեծ քայլ մըն էր, ես Ֆրանսա ապրեր էի ատենօք, ֆրանսական մշակոյթը աւելի մօտ էր ինծի: Շուէտ գալով բոլորովին այլմոլորակային միջավայրի մէջ յայտնուեցայ, Հրատ գալ կը նշանակէր, ուր ամէն ինչ տարբեր է. մտածողութիւնը, խօսելու եղանակը, լեզուն, լեզուամտածողութիւնը: Այդ լեզուամտածողութեան հետ կապուած առօրեան եւ այդ առօրեայէն բխող խոր աշխարհընկալումը իւրացուցեր եմ: Բնութեան հետ կապը: Առաջին անգամ՝ Շուէտ գալէ ետք սորված եմ ծառերուն, ծաղիկներուն, անտառներուն անունները եւ յաճախ կ՚ըսեմ. «Ինչո՞ւ ես հայերէնով չէի գիտեր այս բոլորը»։ Բնութեան հետ կապուած չգրուած օրէնքներ կան հոս։ Բնութիւնը ամէն մարդու կը պատկանի, եթէ նոյնիսկ դուն ամենահարուստ մարդն ես եւ հեկտարներով հողատարածք ունիս, փակ տարածք չէ այդ, ոեւէ մէկը կրնայ մտնել, նստիլ, քաղել… շուէտական օրէնք է այդ: Բնութեան հետ երբ առնչութիւն ունենաս եւ սկսիս յարաբերիլ, բաներ կը սկսիս տեսնել, որ չէիր տեսած նախապէս: Կեանքիդ ռիթմը կը սկսի դանդաղիլ եւ միանալ բնութեան ռիթմին՝ լրիւ ուրիշ աշխարհի մէջ կ՚ապրիս։ Բնութենէն անկախ՝ լեզուն եւ խօսելու ձեւն ալ վրաս շատ ազդած են: Շուէտական գրականութիւնը ուղիղ խօսելու լեզու է, դարձուածքային բաներ չկան: Ամէն ինչ ուղիղ է՝ բիւրեղի պէս պարզ: Այս չի նշանակեր որ գրութիւններուն մէջ երկուութիւններ չկան, բայց պատմելու եղանակը ուղիղ է: Կը կարծեմ, որ իմ բանաստեղծութիւններս ալ իրենց ոճով ազդուած են այստեղի գրականութենէն, մարդոց խօսելու ձեւէն՝ պարզութիւն, կարճութիւն, երեք բառի մէջ կ՚ամփոփուի ամբողջ գաղափար մը: Սկսած եմ շատ-շատ գնահատել այդ:
Հարցազրոյցը վարեց՝
Վահան Կ. ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ ■
Հարցազրոյցը ամբողջութեամբ (տեսանիւթ) հետեւեալ յղումով.
Վաւերագրական շարժանկարներու հեղինակ, լրագրող եւ գրող Սիւզան Խարտալեան այժմ կ՚ապրի Սթոքհոլմ։
Ան լրագրութիւն ուսանած է Պէյրութ եւ Փարիզ. մինչեւ 1987 աշխատած է որպէս լրագրող Փարիզի մէջ։
Ունի մագիստրոսի աստիճան Միջազգային իրաւունքի եւ դիւանագիտութեան ոլորտին մէջ՝ Պոսթընի Թաֆթս համալսարանէն։
1988-ին մուտք կը գործէ վաւերագրական ֆիլմերու ասպարէզ եւ կը դառնայ աւելի քան 30 ֆիլմերու հեղինակ։
Հեղինակն է «Deliverance: Filming Survivors» (Ազատագրում. վաւերագրել փրկուածները) հատորին, հրատարակուած 2010-ին՝ Սթոքհոլմի Արուեստներու Համալսարանին կողմէ։
2019-էն կեդրոնացած է գրականութեան վրայ՝ արձակ եւ բանաստեղծութիւն։ Որոշ գործեր կարելի է առցանց գտնել։
Սիւզան Խարտալեանի մրցանակակիր վաւերագրական ժապաւէններէն են.
– Back to Ararat – 1988
– They Knocked on our Door – 1991
– Unsafe Ground – 1993
– The Lion from Gaza – 1996
– Her Armenian Prince – 1997
– From Opium to Chrysanthemums – 2000
– Words and Stones – 2001
– Where Lies My Victory? – 2002
– I hate Dogs- The last survivor – 2005
– Bullshit – 2006
– Young Freud in Gaza – 2008
– Grandma’s Tattoos – 2011
– The Camel-Our Woman in Cairo – 2014
– The other Jerusalem – 2017
– Inside Her, Inside Me – 2023 ■
© 2025 Բոլոր իրաւունքները վերապահուած են։
