ՀԱՅ ԿԻՆ ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐ Ի ՊԱՏՈՒԻ

«Քարէ պուպրիկ»

Հեղինակ՝ Սօնա Տէր Մարգարեան Թնկըրեան 

«Քարէ պուպրիկ»-ը կարդալով կ՚այցելենք 1940-ականներու Պոլիսը եւ ականատես կ՚ըլլանք կերպարներուն, առօրէական հեւքերուն եւ ապրումներուն։ Չորս արարներէ բաղկացած Սօնա Տէր Մարգարեան Թնկըրեանի թատերական այս գործը կը պատկերէ այդ օրերու պոլսահայութիւնը, ընտանեկան յարաբերութիւններու նուրբ գիծերը, երիտասարդներու իտէալները եւ անձնական փնտռտուքները։ Այս հատորը նաեւ ինքնատիպ վկայութիւն մըն է արեւմտահայ բեմագրութեան, լեզուի զարգացման պատմութեան եւ 20-րդ դարու պոլսահայ կենցաղին ու հոգեբանական շերտերուն շուրջ։ «Քարէ պուպրիկ»-ը բեմադրութենէն ճիշդ 77 տարի ետք առաջին անգամ հրատարակուելով, կրկին լոյս կը սփռէ հայալեզու թատրոնին վրայ, որուն փոշոտ թաւշեայ վարագոյրները անհամբեր կը սպասեն նոր բացումի մը։

***

«Ի՞ն­չ տուիք ինծ­ի այն մաք­ուր սիր­ոյս փոխ­արէ­ն, զոր տուեր էի ձե­զ­ի..­.։ Հին­գ տար­ուան երջ­անկ­ու­թի­ւն եւ տաս­ը տարո­ւան կեա­նք մը քէն­ո՛վ­, վրէ­ժո՛­վ, կարօտո­՛վ ու խիղ­ճի խայ­թե­ր­ո՛վ լեց­ուն կեա­նք մը, որ երկ­րի վրա­յ դժո­խք մըն էր։ (Բո­ւռն շար­ժումնե­րով աթո­ռին վրա­յէն պուպրի­կը առ­նելո­վ) ահա­՛, իմ կեանքս­… տաս­ը տար­ի ամ­բողջ­, կուրծք­իս վրա­յ քար­է պուպրի­կ մը սեղմեցի..­.։ (Պո­ւպր­իկը կուրծք­ին սեղ­մած է, յան­կար­ծ աթո­ռին վրա­յ կը ձգէ ու դարձեա­լ հին տեղ­ը կ՚ա­նցն­ի, կար­ծես ինք­ն ալ սար­սափ­ելո­վ այդ քա­րէ պուպրի­կէն­: Քիչ մը ուշ), հիմ­ա ի՞ն­չ ուզել­ու կու գաք ինձ­մէ եւ ինչ­ո՞ւ կու գաք­…­։ Ես ձեզ այն­քան ատե­ցի, որ իմ մէջ­ս ատե­լու ուժն ալ մեռ­աւ.­..»։

***

Հրատարակչատան կողմէ. — Սօնա Տէր Մարգարեան Թնկըրեանի «Քարէ պուպրիկ» թատերգութիւնը 1948 թուականին Արփի թատերախումբին կողմէ բեմադրուած է ու մնացած է անտիպ։ Այս հրատարակութեան հիմք ընդունուած է Եսայեան Մշակոյթի եւԳրականութեան Միութեան արխիւին մէջ պահուող եւ հեղինակի ծրարին մաս կազմող մեքենագրուած տարբերակը։ 

Կենսագրական

Ծնած է Պոլսոյ Սամաթիոյ թաղին մէջ՝ որպէս զաւակը բազմավաստակ ուսուցիչ Արփիար Տէր Մարգարեանի։ Նախնական կրթութիւնը տեղւոյն Սահակեան-Նունեան վարժարանին մէջ ստանալէ վերջ անցած է Էսաեան, ապա Կեդրոնական վարժարան, զոր աւարտած է 1936-ին, մաս կազմելով առաջին երկսեռ հունձքին:
Ուսուցչական ու տեսչական պաշտօններ վարած է Պոլսոյ ազգային վարժարաններուն մէջ, հետեւելով միաժամանակ Պոլսոյ պետական երաժշտանոցի ձայնամարզութեան ճիւղին:
1940-ական տարիներուն սկսած է ուշադրութիւն գրաւել իր պատմուածքներով: 1948-ին մաս կազմած է «Արփի» թատերախումբին եւ բեմ բարձրացած իբրեւ գլխաւոր դերասանուհին իր հեղինակած «Քարէ պուպրիկ» թատերգութեան։
1950-ին հրատարակած է իր առաջին հատորը՝ «Կեանքի մէջէն», իսկ 1968-ին լոյս տեսած է երկրորդը՝ «Կեանքի հետ», ուր ամփոփուած են վեց վիպակներ եւ «Մարուքեանները» վէպը: Յառաջիկայ տարիներուն մամուլի էջերուն մէջ լոյս տեսած են նոր պատմուածքներ: 1982-ին ժողովածու մը հրատարակուած է Երեւանի մէջ, «Սահանք» խորագրով:
Վերջին տարիներուն հաստատուած է Նիւ Եորք, ուր մասնակցութիւն բերած է տեղւոյն Էսաեան-Կեդրոնական սանուց միութեան եւ մինչեւ մահը խմբագրած՝ Միութեան «Վէմ» պարբերաթերթը: Մահացած է Նիւ Եորք։

Հայերէն լեզուով սոյն թատերգութեան խմբագիրն է Սարին Ագպաշ, կողքի ձեւաւորումը՝ Վահագն Քէշիշեանի, Ա. Տպագրութիւն, 2025 Յուլիս, 144 էջ։

 

«Արաս»-էն լոյս տեսած է նաեւ Սրբուհի Տիւսաբի «Մայտա»-ն՝ թրքերէնով

Արաս հրատարակչութիւնէն լոյս տեսած է նաեւ «Պոլսահայ կին գրողներ» թրքերէն նոր գրական շարքին առաջին գիրքը՝ Սրբուհի Տիւսաբի «Մայտա»-ն, որ ոչ միայն վէպ մըն է, այլ նաեւ գրական եւ ընկերային ապստամբութեան խորհրդանիշ մը։

Տիւսաբի այս գործը, որ 1883-ին Պոլսոյ «Զարդարեան» տպարանին կողմէ հրատարակուած է, արեւմտահայ գրականութեան մէջ նախակարապետ մը ըլլալու յատկանիշն ունի։ Տիւսաբ այս վէպով ոչ միայն կը դառնայ արեւմտահայերէնի առաջին կին վիպասանուհին, այլ նաեւ կանացի ինքնութիւնը եւ ընկերութեան կիներու սահմանած դերակատարութիւնները գրականութեան միջոցով հարցականի տակ դնող առաջատար ձայն մը։

Պոլսահայ կիներու գրական հարստութեան այսօր փոխանցումը նպատակ ունի կիներու անտեսուած գոյութիւնը, լռեցուած ձայնը եւ մոռցուած խօսքը յիշելու եւ յիշեցնելու։

«Նպատակ ունէի վէպի միջոցով անդրադառնալ հասարակութեան խոր անիրաւութիւններուն։ Ուստի յաւակնութիւնը չունէի մեծ կամ յաջող վէպ մը գրելու, միակ փափաքս էր՝ ճշմարտութիւնը ընդունելի կերպով ցոլացնելը։ Ի դէպ, պէտք է խոստովանիմ, որ իմ խելացի եւ լայնախոհ բարեկամներուս այս գիրքը գրելուս մէջ ունեցած ներդրումը անկարելի է ուրանալ։

Եթէ գործս զուրկ է կատարելութենէ՝ կ՚ապաւինիմ ընթերցողներուս ներողամտութեան։ Բայց ինչ որ անհերքելի է, այն է որ՝ խղճմտանքի վրայ հիմնուած, քաջ ճշմարտութեան զգացումով գրուած ըլլալը՝ անկասկած այս գործին ամենակարեւոր կողմն է։ Գիտեմ որ ոմանք պիտի վիրաւորուին, ոմանք պիտի նեղանան եւ շատ մարդոց աչքին ալ համարձակ պիտի երեւիմ։ Բայց գրիչը պէտք է ծառայէ միայն ճշմարտութեան յայտնուելուն։ Մեղադրուիլն ու դատի քաշուիլը ի՞նչ կը փոխէ։ Ճշմարտութիւնը յայտարարելը վկայութիւններուն ամենաբարձրը չէ՞ ի վերջոյ»։

Սրբուհի Տիւսաբ

Սրբուհի Տիւսաբ

Տիւսաբ ծնած է 1841-ին, Օրթագիւղ, հարուստ եւ մտաւորական կաթոլիկ ընտանիքի մը երդիքին տակ։ Տունը ստացած յատուկ կրթութեամբ սորված է ֆրանսերէն, իտալերէն եւ յունարէն, խորացած է պատմութեան եւ փիլիսոփայութեան մէջ։ Մօրը՝ Նազլը Վահանի բարեսիրական գործունէութեան եւ մտաւորական շրջապատին շնորհիւ՝ երիտասարդ տարիքէն սկսած է հետաքրքրուիլ ընկերային հարցերով։ 1879-ին հիմնած է Դպրոցասէր հայուհեաց ընկերութիւնը, նպատակ ունենալով ուսուցիչներ պատրաստել գիւղերու մէջ հայ աղջիկներու կրթութեան համար։ Սրբուհի Տիւսաբ սկսած է գրել 1880-ական թուականներուն եւ ուշադրութիւն գրաւած է արեւմտահայերէնով գրած երեք վէպերով՝ «Մայտա» (1883), «Սիրանուշ» (1884) եւ «Արաքսիա կամ վարժուհին» (1887)։ Այս վէպերուն մէջ կանացի կերպարները կեդրոնական դիրքերու վրայ զետեղելով՝ Տիւսաբ հարցականի տակ դրած է հայ հասարակութեան մէջ առկայ հայրապետական կառուցուածքը, գրական դաշտ փոխադրած է կիներու ազատութեան եւ որպէս անհատ ընկալման պայքարը։ Տիւսաբ կեանքէն հրաժեշտ առած է 1901-ին։ Կը հանգչի Պոլսոյ հայաշատ (յատկապէս անցեալին) Շիշլի թաղամասի Լատին կաթողիկ գերեզմանատան մէջ։

 

Եւ… Անահիտ Սարգիսեանի «Հանգուցուած թելեր»-ը

(Ա. Տպագրութիւն, 2025 Մայիս, 128 էջ)

Պատումներու այս երկրորդ շարքով, Անահիտ Սարգիսեան կը պատմէ այն աշխարհին մասին, ուր «իմս քուկդ չկա՛ր»։ Ընթերցողին առջեւ կը կախուի անհետացող աշխարհին սովորական առօրեայէն փրթած, գողտրիկ պատկերներ՝

աջ ձախ
առջեւ ետեւ
ո՛ւր որ դարձար
հո՛ն էին միշտ
բաց կամ փակ աչքերուդ դիմաց

 

Հատորին թելերը կը հանգուցեն ներկան՝ անցեալին, ընթերցողը՝ հեղինակին, ցաւը՝ սիրոյ, եւ «իմս քուկդ» կը դառնայ՝ մե՛րը։

***

պատշգամին կողմը դառնալով

երկու Մենով

հիմմա՛ մամա

կը պատասխանեմ

սակայն
երկու Մենով հիման ալ

մէկ Մեն ունեցողին նման

կը յապաղի

կը յամառի

ու ոտքս խաղին մէջ

աւելի՛ կը մխրճուի

վերջապէս

պատշգամէն սլացող

մօրս հատու ձայնը

թաղը կը ցնցէ

ու խաղիս մահկանացուն կը կնքէ

 

– աս աղջկան պորտը

փողո՛ց նետեր են

փողո՛ց

***

Անահիտ Սարգիսեան ծանօթ տիպար մըն է երեխաներուն հետ ձեռք ձեռքի ստեղծած իր գունաւոր աշխարհով, վերամշակած եւ յօրինած խաղ ու մաղով, հանելուկներով, տեսերիզներով եւ մանկապարտէզի ծրագրերով. բոլորը «Բարեւ Արեւ» երդիքին տակ շաղուած՝ լեզուական, երաժշտական, ժողովրդական եւ մշակութային բնական տարրերով։

 

Ինքնակենսագրութիւն

երիտասարդ հիւանդապահուհին
ստիպուած էր ծանօթանալու հօրս
որ լուացքի օր մը նոյեմբերեան
իր լուացքը խանգարել համարձակէի
այսինքն՝ լոյս աշխարհ գայի

 

մայրս՝ նուիրեալ հիւանդապահուհի
Ալթունեան հիւանդանոցի
ետին ձգեց իր քաղաքը սիրելի՝ Հալէպը հնամենի
ապրելու հօրս հետ մայրիներուն երկիրը

կապոյտ ծովուն եզերքը

 

ու ես՝ կապոյտ ծովուն եզերքը

երջանիկ կը մեծնայի
հովը կը փչէր
զիս ծով կը տանէր
ու անհոգ կը լողայի

 

օր մըն ալ սակայն պատերազմը սկսաւ
բոլորը զինուեցան ու անվերջ կռուեցան
ո՞վ, որո՞ւ դէմ կռուեցաւ, չհասկցայ
շատ փորձեցի հասկնալ, սակայն չկրցայ
չնայած այն ժամանակ խելացի՛ աղջիկ էի

 

հայրս արուեստագէտ էր՝ չդիմացաւ
կէս ճամբան հազիւ հասաւ
յանկարծ մահացաւ
ինք գնաց
իսկ իր շապիկները մնացին ինծի

 

հօրս շապիկը կը հագնէի
մէջը կը լողայի
այսպէս կեանքս
ծովը կամ հօրս շապիկներուն մէջ
մի՛շտ լողալով կ՚անցընէի

 

որոշումներ առնող տուող
չեմ եղած
այլ յանձնուած
ծովին
հովին

 

հովը զիս գրկեց
առաւ տարաւ դէպի Հայրենիք
ապա Եգիպտոս եւ վերջապէս Ֆրանսա
իսկ ափերուս մէջ՝
պարզապէս ծայրը այն երկա՜ր թելին

 

ունեցածս թելով միշտ հիւսեցի
ու կը շարունակեմ հիւսել
փոքրին մեծին ընտանիքին
իսկ հովերը կը փչեն տակաւին՝
անվերջ