Գրեց՝ ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վերջերս Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան կաճառի գիտական խորհուրդի որոշումով, Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ Քեսապի զաւակ բանասէր, ազգագրագէտ դոկտ. Յակոբ Չոլաքեանի «Քեսապի բարբառի բուսանուններու ազգագրական հանրագիտարան»ը:

Հանրագիտարանը բաղկացած է 304 էջէ, հաստ կազմով: Գիրքին մէջ տեղադրուած են Քեսապի շրջանի երկու քարտէս, Քեսապի շրջաններուն եւ բնութենէն պատկերներ, ինչպէս նաեւ յիշատակուած բոյսերուն նկարները (բոլորն ալ գունաւոր): Հանրագիտարանին նկարներու մշակումը կատարած է Աւետիս Գրիգորեան, էջադրումն ու ձեւաւորումը՝ Արթիւր Յարութիւնեանը, իսկ սրբագրութիւնը կատարած են Փառէն Յ. Յովսէփեան եւ Հիլտա Չոլաքեան: Հանրագիտարանը լոյս տեսած է ազնիւ մեկենասութեամբը Ծերոն Սաղտըճեան եւ Պերճուհի Մարգարեան ամոլին:

Գիրքը կը սկսի հեղինակին կողմէ գրուած ներածութեամբ (էջ 5-16), որմէ ետք տեղադրուած են քարտէսները եւ Քեսապի շրջաններն ու բնութենէն պատկերներ (17-26): Ապա, հեղինակը այբենական կարգով տեղադրած է Քեսապի տարածքին մէջ եղած բոյսերուն, ծառերուն անունները՝ քեսապերէնով, հայերէնով եւ անգլերէնով, տուած է անոնց մասին բացատրութիւններ՝ էջատակի ծանօթագրութիւններով եւ իւրաքանչիւր բոյսի կամ ծառի նկարը (27-276): Ապա, հեղինակը «Բարբառային անուն չունեցող բոյսեր» գլուխին տակ, դարձեալ հետեւելով նոյն սկզբունքին՝ տեղադրած է այն բոյսերը, որոնք Քեսապի բարբառով անուն չունին, անոնց հայերէն եւ անգլերէն անունները յիշելով, բացատրութիւններ տալով այդ բոյսերուն մասին, ինչպէս նաեւ անոնց նկարները եւս տեղադրած է (277-289): Հանրագիտարանի վերջաւորութեան հեղինակը տեղադրած է ցանկ մը՝ գլխաբառերու (290-296), ինչպէս նաեւ ցանկ մըն ալ լատին անուններու (297-301), եւ վերջաւորութեան ներկայացուցած է օգտագործած գրականութեան ցանկը (302-303):

Գիրքի ետեւի կողքին վրայ Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան կաճառին կողմէ տեղադրուած է հետեւեալ գրութիւնը.

«Անհնար է պատկերացնել Քեսաբի բարբառի, բանահիւսութեան, ազգագրութեան, պատմութեան ուսումնասիրութիւնն առանց բազմավաստակ գիտնական Յակոբ Չոլաքեանի աշխատութիւնների, որոնց ընդարձակ շարքը լրացւում է սոյն կարեւոր աշխատանքով: Գիրքը գրուել է տարիների ընթացքում կատարուած երկարատեւ եւ բծախնդիր հետազօտութեան հիման վրայ: Աշխատութիւնը կազմուած է գիտական բարձր մակարդակով եւ իւրայատուկ ոճով՝ հանգամանօրէն ներկայացնելով երկրամասի բոյսերն ընդգրկուն նկարագրութիւններով, արդիւնաբերութեան, տնայնագործութեան, ժողովրդական բժշկութեան եւ կեանքի այլ բնագաւառներում ունեցած գործառոյթներով, բարբառային անունների ծագումնաբանութեամբ, բանահիւսական նիւթերի (աւանդազրոյց, առակ, զուարճազրոյց, խաղիկ, հանելուկ, առած-ասացուածք) ընդգրկմամբ, ծիսական նկարագրութեամբ, բուսանունների լատիներէն, հայերէն եւ այլ լեզուների համարժէքներով:

Հանրագիտարանային այս աշխատանքն արժէքաւոր է յատկապէս այն հանգամանքով, որ իրականացուել է դեռեւս ապրող եւ շնչող աւանդական միջավայրում՝ հայեցի դէմքը պահպանած Քեսաբում եւ քեսաբցիների մէջ: 1915-1923 թթ. Հայոց ցեղասպանութիւնից յետոյ հայրենագիտական, տեղագրական եւ բարբառագիտական ուսումնասիրութիւններ իրականացուել են Սփիւռքում հանգրուանած մտաւորականների ուժերով, բնականաբար՝ կորսուած բնական միջավայրից հեռու: Տուեալ տեսակէտից՝ Չոլաքեանի ոչ միայն այս, այլեւ Քեսաբին նուիրուած միւս հատորները եզակի բացառութիւն են»:

Այս տողերը արձանագրողը եւս Քեսապի զաւակ ըլլալով, չի՛ կրնար մէկ կողմէ չպարծենալ եւ միւս կողմէ խոնարհիլ Յակոբ Չոլաքեանին առջեւ, հիացումս յայտնելով անոր կատարած այս տիտանական աշխատանքին համար, որ ո՛չ միայն հանրագիտարանային արժէք ունի, ո՛չ միայն սոսկ գիտական աշխատանք մըն է, այլեւ կենդանի յուշարձան մըն է, որ կ’ընդգրկէ Քեսապի ժառանգութիւնը, աւանդութիւնը՝ բուսաբանական տեսակէտէ:

Հանրագիտարանը կարեւոր է նաեւ այն տեսակէտով, որ նկատի ունենալով ներկայ ժամանակներուն «արդիականացում»-ը, համաշխարհայնօրէն երիտասարդներու «անտարբերութիւնն ու անհոգութիւնը» իրենց պապենական եւ հայրենական ժառանգութեան եւ աւանդութիւններուն նկատմամբ, որով այս հանրագիտարանը դարձաւ փրկութեան լաստ մը Քեսապի բուսաբանական աշխարհին: Փրկութեան լաստ մը, կ’ըսեմ, որովհետեւ հետագային եթէ ոեւէ մէկը՝ ըլլայ քեսապցի կամ ոչ, ուզէ հետաքրքրուիլ Քեսապի բուսաբանական աշխարհով եւ քեսապցիներուն ունեցած կապին իրենց միջավայրի բոյսերուն հետ, ապա Յակոբ Չոլաքեանի այս գիրքը փաստագրական եւ վաւերական աղբիւր մըն է, ուր արտացոլուած են այդ ամբողջը: Վաւերական ու փաստագրական կը նշեմ, որովհետեւ Չոլաքեան իր աշխատանքը կատարած է ո՛չ թէ հիմնուելով իր ձեռքին տակ ունեցած նկարներու եւ տեղեկութիւններու վրայ, ո՛չ թէ գիտաշխատանոցներու մէջ հաւաքած ու փորձարկած է այդ բոլորը, այլ՝ ուղղակի Քեսապէն, շնչող եւ ապրող մարդոցմէ՝ մեծ ըլլան անոնք թէ փոքր, որոնք անմիջականօրէն առնչութիւն ունին բուսաբանական այդ աշխարհին հետ, միւս կողմէ ալ մեր մեծերէն մնացած յիշողութիւններէն:

Յակոբ Չոլաքեանի այս հանրագիտարանը նաեւ հրաշալի առիթ մըն է իւրաքանչիւր քեսապցիի համար վերահաստատելու իր կապը Քեսապի՝ հողին, բոյսին, բարբառին եւ հոգեկան դարաւոր ժառանգութեան հետ: Աւելի՛ն, այս հանրագիտարանը պարզապէս գիտական վերլուծութիւն մը, կամ թանգարանային կշիռք կամ իմաստ ունեցող հանրագիտարան մը չէ, այլ բացառիկ առիթ մըն է, կամուրջ մը՝ անցեալին ու ներկային միջեւ, եւ դէպի ապագայ տանող լաստ մը:

Այս հանրագիտարանին մէջ տեղ գտած նիւթերը, առիթ են, որ քեսապցին իր մտածումներով ու ներաշխարհով վերադառնայ Քեսապի հողին, ուր մեր նախնիները շնչած, քալած, արարած, երգած ու ապրած են, վերադառնալու բուսական աշխարհին, որու միջոցով մեր նախնիները իրենց ապրուստը հոգացած են, մշակոյթ եւ աւանդութիւն ձեւաւորած են: Տակաւին, այս հանրագիտարանը իւրայատուկ պատուհան մըն է իւրաքանչիւր քեսապցիի համար դէպի մեր բարբառը բացուող, որով մեր նախնիները ապրած են:

Դարձեալ կրկնեմ, որ այս աշխատութիւնը ո՛չ միայն գիտական աշխատանք մը, փնտռտուք մըն է Չոլաքեանի կողմէ, որով տեղեկութիւններ կը փոխանցէ, այլ ինքնութեան փնտռտուքի եւ մեր արմատներուն հետ դարձեալ կապուելու փորձ մըն է, ներկայ ժամանակներու  շնչասպառ վազքին մէջ:

Գալով Հանրագիտարանին, Յակոբ Չոլաքեան իր ներածութեան մէջ ամփոփ կերպով կը ներկայացնէ գիրքի կազմութեան հանգրուանները (էջ 5), ապա Քեսապի մասին աշխարհագրական տեղեկութիւններ կու տայ (6), կը խօսի վայրի եւ մշակովի բուսականութեան, եւ ոռոգման մասին (6-9): Ապա հակիրճ կերպով կը ներկայացնէ բոյսերու գործառոյթները Քեսապի հայոց կեանքին մէջ (9-12): Այս բաժնին մէջ ան կը գրէ.

«Քեսապի բուսական հարուստ աշխարհը արտացոլուած է տեղւոյն հայոց ճանաչողութեան մէջ: Բուսական աշխարհին հետ քեսապցին շփում ունեցած է դարեր շարունակ, ըլլալով գերազանցապէս հողագործ եւ անասնապահ՝ իր պէտքերը հոգացած է անտառային տնտեսութեամբ եւ հողագործութեամբ: Անոր ծանօթ եղած են, ինչպէս մշակելի շատ բոյսեր ու պտուղներ, այդպէս նաեւ վայր բնութեան մէջ աճածները, զորս ճանչցած է անուններով կամ տուած անոնց նոր անուններ, օգտուած անոնցմէ: Ճանչցած է վայրի տունկերը պատուաստով ընտիր պտղատու ծառերու վերածելու կերպերը:

Վայրի եւ մշակովի բոյսերը ունին հետեւեալ գործառոյթները.

— Սնունդ. քեսապցին գոնէ մինչեւ 1950-ական թուականները ինք կը ցանէր ու իր ամբարները կը լեցնէր ցորենով, ոսպով, սիսեռով, հատ լուբիայով, կորեկով: Ասոնք խոհանոցի հիմնական պաշարներն էին: Ունէր ցորենի մի քանի տեսակներ, որոնք կը գործածէր տարբեր ճաշերու համար: Ցորենը կ‘ամբարէր իբրեւ ալիւրցու եւ ծեծած, կը խաշէր ու անկէ ձաւարի, կորկոտի եւ փոխինդի պարէն կը մթերէր:

Հիմնական պարէն են նաեւ ձիթապտուղն ու ձիւթաիւղը:

Հարուստ է Քեսապի խոհանոցը նաեւ մշակովի բանջարեղէնը, վայրի խոտերն ու պտուղները օգտագործելու տեսակէտէն:

…

— Անասնակեր. իր ընտանի կենդանիներուն համար՝ ձի, ջորի, էշ, կով, եզ, գիւղացին կը ցանէր ու կը մթերէր գարի, քուշնայ, խոտհարք կ‘ընէր, կը պահէր կալի ամբողջ յարդը, կը ցանէր կորեկ հաւերուն համար: Ասոնք կը մթերէր յարդանոցին մէջ, որ ախոռին մէջ ճաղերով բաժնուած յատուկ տեղ էր կամ առանձին սենեակ: Պայծառ օրերուն կենդանիները կ‘արածէր հեռու կամ մօտիկ արօտավայրերուն մէջ: Տունը կապած այծին ու ոչխարին կը բերէր ցախ ու խոտ: Թթենիին տերեւը հիմնական սնունդ էր շերամին (ճիճա): Այծերու մեծ հօտերը ամբողջ տարին բարձր արօտավայրերու եւ թփուտներու մէջ կ‘արածէին:

— Վառելանիւթ. գիւղացին վառելանիւթ կը հայթայթէր ոչ միայն տան կրակարանին, այլեւ թոնիրին եւ բակի մեծ ու փոքր կրակատեղիներուն համար: Ամեն տուն իր փայտանոցը ունէր, իսկ թոնիրը՝ իր ցախանոցը:

…

Մեր կրակարաններուն վրայ կ‘եփէին ցորենը ձաւարի համար, լոլիկի ջուրը, նռան թթուն: Խաղողի եւ եղջիւրի ռուպի պատրաստութեան համալիր օճախը կը կոչուէր մասարա/մէսէրու:

…

— Շինանիւթ. գիւղական կեանքին մէջ փայտը լայնօրէն կը գործածուէր շինութեանց մէջ իբրեւ գերան, տախտակ, տան պատերու տարբեր մասերը բաժնող բարաւոր՝ կժանոց, պահարան, ցանկապատ, կահկարասի: Կը գործէին փայտահատներ, սղոցապաններ եւ ատաղձագործներ: Կահոյքի համար՝ սնտուկ, ամբար, տիվան, աթոռ ու սեղան, կ‘օգտագործուէր թթենին, ընկուզենին, վայրի կասլին, կաղնին, փայտէն կը շինէին երկրագործական ու տնային իրեր՝ արօր, լուծ, մաճ, կամ, հոսելի, պնակ, գաւաթ, դգալ եւ այլն: Փայտեայ գործիքներուն եւ առարկաներուն մեծամասնութիւնը տեղական շինուածքներ էին:

Բոյսերը կ‘օգտագործէին հիւսուածեղէնի մէջ. եղեգով եւ մորենիի ուռերով կը հիւսէին քթոց, զամբիւղ, տեղբաման, դգալաման եւ այլն: Կիները կալի ժամանակ ծեղ կը հաւաքէին, կը ներկէին ու զանազան ամաններ կը հիւսէին՝ հացամաններ ու պտղամաններ (սընտաղբէկ), տաշտեր (տէպուօխ), ճաշասեղան (սըղուն), ասեղաման, պայուսակ, գլխարկ եւ այլն:

— Արդիւնաբերութիւն. քեսապցին բոյսերէն քաղած է զանազան հումքեր, ինչպէս գադըրանի ձէթ (ծրդի ծառէն քաղուած)՝ հօտերու բուժական նպատակներով, ձիթապտուղի ձէթը՝ ուտելի, կասլիի ձէթը՝ օճառի արտադրութեան մէջ, խաղողի, եղջիւրի, աղտորի, պղպեղի եւ լոլիկի ռուպը՝ իբրեւ ուտելիք, խաղողի չամիչն ու լաւաշը, թուզի չիրն ու մլպին, լոլիկի, աղտորի, պղպեղի փոշիները իբրեւ համեմունք: Տեղբենիի պտուղով կը պատրաստուէր տեղբը՝ որսորդական մածուցիկը: Կարգ մը ծառեր օգտագործած են ներկի արդիւնաբերութեան մէջ:

— Բուսաբուժութիւն. կը պատմեն, որ բուսական բժշկութեամբ զբաղող յայտնի մարդիկ եղած են Քեսապի մէջ, ինչպէս հեքիմներ Գէորգ Չիւրիքեանն ու Մինաս Յովսէփեանը (ԺԹ. դար), շրջանի առաջին վկայեալ բժիշկն է Սողոմոն Աբէլեան, որ բուսաբուժութեան քաջատեղեակ էր: Վերջիններէն եղած է Յակոբ Հատէտեանը: Դժբախտաբար անոնցմէ գրաւոր բան մը չէ հասած մեզի Քեսապի բուսականութեան բուժական յատկութիւններուն մասին: Ներկայիս Քեսապի մէջ կը գործէ Կիարկոս Սարգիսեանը, որ իր աշխատանքներուն մէջ լայնօրէն կը գործածէ Քեսապի բուսական ծածկոյթը: Քեսապցին մինչեւ օրս կը ճանչնայ ու բուժական նպատակներով կ‘օգտագործէ բազմաթիւ բուժական խոտեր, ծաղիկներ, տերեւներ եւ արմատներ:

…

— Որսորդութիւն. գիւղացին թռչնորսի համար կը հոգար թզենի ու բեւկենի ծառերը, ասոնց անունով թռչուններ եւս կային՝ թըզկա, բըվկա: Դափնի ծառի մը պտուղը կը ձգէր վրան աշնանային թռչուններու համար: Մրտենիի թփուտները մուրտի ատեն թռչնորսի լաւ վայրեր էին: Տեղբենի (Տըխպինա) ծառին պտուղէն գիւղացին կպչուն մածուցիկ կը պատրաստէր, կը փաթթէր մրտենիի ուռերու վրայ ու թռչնորսի նպատակով կը փռէր աղբիւրներուն քով եւ յատուկ ծառերու եւ թուփերու վրայ:

…

— Արդուզարդ. կինը կրիճներու եւ թիթեղեայ տուփերու մէջ զանազան ծաղիկներ կը մշակէր: Որոշ կիներու համար «կանաչ ձեռք ունի» կ‘ըսէին, որովհետեւ անոնց բակի ծաղկանոցը լաւագոյնն էր: Կինը շալակով կուժ-կուժ բերած ջուրէն բաժին կը հանէր ծաղկանոցին:

…

— Խաղամիջոց. որոշ բոյսեր ու պտուղներ կ‘օգտագործուէին խաղալիք շինելու համար, կամ իբրեւ խաղալիք: Կը շինէին պարսատիկ, հոլ, նետ ու աղեղ, համրիչ: Հաշուական խաղերուն համար կ‘օգտագործէին դափնիի պտուղը կամ խնկենիի պտուղին կորիզը: Փոքրիկները բազմաթիւ խաղեր ունէին բոյսերու եւ ծաղիկներու հետ կապուած:

Քեսապի բուսականութիւնը լայն տեղ ունի նաեւ տեղւոյն ժողովրդական բանահիւսութեան մէջ: Քեսապցին զրոյցներ ունի բոյսերու մասին: Բոյսերը կը կերպարաւորուին նաեւ առակներու եւ առածներու մէջ: Ոմանք մտած են տեղացիներու հաւատալիքներուն մէջ, ինչպէս սօսին, ձիթենին, փշակաղնին ու դափնին, այրամ-մարիամ փուխարան եւ այլն: Բոլոր ուխտավայրերուն կից կը գտնուին ադար (լաթի երիզ) կապելիք սրբացած ծառեր ու թուփեր»:

Չոլաքեան շարունակելով իր ներածականը կը ներկայացնէ բուսանուններու ծագումն ու կազմութիւնը: Ըստ ծագումի բուսանուններն ու պտղանունները կը բաժնէ հինգ խումբի՝ գրաբար եւ ընդհանուր հայերէնեան բառեր, Զուտ բարբառային բառեր, ներառել անստոյգ ծագմամբ բառեր, Արաբերէնէ եւ թրքերէնէ եկած անուններ, Բարբառայնացած տեղանուններէ եւ անձնանուններէ եկած բառեր եւ Արեւմտաեւրոպական լեզուներէ եկած բառեր: Իսկ ըստ կազմութեան զանոնք կը բաժնէ երեք խումբերու, այսպէս. Պարզ բառեր, Ածանցաւոր բառեր եւ Բարդ բառեր (իսկական բարդութիւններ, Յարդադրութիւններ) (էջ 12-14): Ապա, հեղինակը կը խօսի բարբառային յատկանիշերուն մասին (14-15), որմէ ետք կը ներկայացնէ աշխատութեան կառոյցը (15-16), իսկ վերջաւորութեան՝ Շնորհակալիք հատուածին մէջ, Չոլաքեան անուն առ անուն շնորհակալութիւն կը յայտնէ «Քեսապէն բոլոր անոնց, որոնք իմ դաշտային հետապնդումներուս ատեն ընկերացան ինծի՝ բոյսը գտնելու, ճանչնալու, նկարագրելու եւ նկարելու կապակցութեամբ: Առանց անոնց այս գործը մեծապէս պիտի տուժէր…» (էջ 16), ինչպէս նաեւ բոլոր անոնց, որոնք այսպէս կամ այնպէս իրենց օժանդակութիւնը բերած են այս Հանրագիտարանին լոյս աշխարհ գալուն:

Մէկ երկու օրինակներ ներկայացնելով աւարտենք այս գրախօսականը:

— ԳԻԼԼԸ ԱԿԱՆՃ — Բառացի՝ գայլի ականջ: Կ’ըսուի նաեւ Գիլլը ծաղէկ՝ գայլի ծաղիկ: Ըստ տերեւի՝ կայ երկու տեսակը. մէկը ունի մուգ կանաչ տերեւ, հաւկթաձեւ է, ճերմակ գեղեցիկ երկրաչափական գիծերով եւ կեդրոնին՝ մուգ կանաչի մէջ բաց կանաչ ծառի տեսք ունեցող ջիղերով (Primulaceae — գինարբուքազգիներ) –Cyclamen graecum: Երկրորդը սրտաձեւ է, ճերմակ ջիղերով (Primulaceae — գինարբուքազգիներ) –Cylamen persicum: Թուփը կ’աճի առաջին անձրեւներէն ետք, կը ծաղկի գարնան. ծաղիկը ունի երկար սրճագոյն կոթուն. կ’ըլլայ երեք տեսակ՝ վարդագոյն երանգով ճերմակ. ճերմակ եւ կարմիր կամ վարդագոյն: Կարմիրը կը կոչուի Գիլլը կիծծուօկ՝ գայլի կայծակ: Գեղեցիկ թուփով գեղեցիկ ծաղիկ է, ոչ հոտաւէտ (էջ 48):

— ԾԸՐԴԱ – (Cupressaceae — նոճազգիներ) –Cupressus sempervirens: Բառացի՝ ծրդի, հայերէն կը կոչուի նաեւ ցրդի, նոճի: Քեսապի մէջ անտառային ծառ է, որոշ վայրերու մէջ, յատկապէս՝ Գարատուրանի ծովամերձ շրջաններուն մէջ, անտառի տիրապետող ծառերէն մէկն է: Ուղղաձիգ ու շատ բարձրացող ծառ է հաստաբեստ ցօղունով. Կան 60-70 մեթր բարձրութեամբ ծառեր: Ձեւաւոր ծառ է, ուղղահայեաց մեկնող ոստերը հետզհետէ կարճնալով՝ ծառը կը դառնայ սրածայր: Տերեւաթափի չ՚ենթարկուիր. կ՚ունենայ կլորակ կոն: Ծրդին երկարակեաց է:

Ծրդին նաեւ տեղանքը զարդարող ծառատեսակ է: Գերեզմանատուներուն մէջ կը տնկեն: Գարատուրանի աւետարանական համայնքի գերեզմանատան մէջ կան հսկայական ծրդիներ, աւելի քան 170 տարեկան:

Ծրդիի փոքր ծառերը օգտագործած են նաեւ իբրեւ Կաղանդի ծառ:

Ծրդին օգտագործած են իբրեւ շինանիւթ, տան առաստաղներն ու տախտակամածը կը յենէին գլխաւորաբար ծրդի գերաններու վրայ: ԺԹ. դարուն ծովու ճամբով ծրդի գերաններ արտածուած են: Ընդհուպ մինչեւ Տարագրութիւն, քեսապցիք ծրդիի եւ փիճիի փայտէն արտադրած են նաեւ բուժական խէժ մը, զոր գադըրանը ձիէթ կ’անուանեն (էջ 120):

— ԿՈՒՏԷՄ – (Brassicaceae — կաղամբածաղկազգիներ) – Nasturtium officinale: Բառացի՝ կոտեմ: Կը կոչուի նաեւ Ջըրըկուտէմ՝ ջրակոտեմ: Շատ կարճ, հաստկեկ ցօղունով, թանձր ու կլոր տերեւներով ափաչափ խոտ մըն է, որ ամբողջ տարին կանաչ է, թէեւ գարնան արագ կ’աճի: Մեծ խտութեամբ կը հանդիպի հին աղբիւրներու գուռերուն ու առուներուն եզերքը: Քիչ մը կծու, բայց ախորժաբեր է, հացպանիրով շատ հաճելի է (էջ 137):

— ՆՈՒՆՈՒՖՈՒՕՐ – (Iridaceae — հիրիկազգիներ) – Isis furcate: Բառացի՝ նունուֆար, հիրիկ: Ծաղկանոցային բազմամեայ ծաղկաբոյս է: Ունի երկար ու խոշոր թրաձեւ տերեւ, երկար կոթուն, որուն վրայ կը բացուին կապոյտ-մանիշակագոյն ծաղիկները:

Ծաղկանոցներուն մէջ հինէն ի վեր դիմացող բազմամեայ օճախ ունի. անջրդի է: Լքուած բնակավայրերու մէջ շատ կ’երեւի (էջ 181):

— ՏՈՒԼԼԸ ՏԻՐԻՖ — Բառացի՝ տոլիի՝ որթատունկի տերեւ: Բոլոր ուտելի խաղող տուող որթերուն տերեւը ուտելի է: Կը նախընտրեն Ուզումլըք կոչուող սեղանի խաղողի տերեւը, քիչ մը թթուաշ կ’ըլլայ: Թարմ տերեւով բրդօճ շինելով կ’ուտեն թապպուլէ եւ իչ: Հաւաքուած տերեւը կը խաշեն ու կը լեցնեն աղջուրով պտուկներու մէջ իբրեւ սարմայի տերեւ: Սարմայի խճողակը կը փաթթեն որթատունկի, բանջարի, կաղամբի եւ աւելուկի տերեւով: Գարնան կիները տոլիի տերեւ հաւաքելու կ’ելլեն:

Գիրքի կամ տետրակի իւրաքանչիւր թերթը նոյնպէս տիրիֆ կը կոչուի (էջ 241):

Վ. Ք.

16 Յուլիս 2025

Վաղարշապատ