Գրեց՝ Փրոֆ․ ԱՐԱ ՍԱՅԵՂ

Հազուագիւտ բարեբախտութիւն է ներկայ գտնուիլ հայ երաժշտութեան նուիրուած յատուկ նուագահանդէսի մը, լսելու ձայնային խորհրդաւոր ինքնօրինակութեամբ ու պարզութեամբ յատկանշուող, հայկական ժողովրդական շարք մը փողային նուագարաններու՝ դուդուկ, սրինգ, զուռնա, պկու, շուի, տհոլ, պարկապզուկ եւ պլուլի չքնաղ ներյատուկ ձայնածաւալը։ 

Սփիւռքի դարաւոր գաղթօճախներէն մին՝ Լեհաստանի մէջ կը տարածուի հայկական երաժշտութեան գիտելիքներու առատութիւնը, երաժշտական մեկնաբանութիւններու լայնածաւալ ճոխութիւնը, երգարուեստի մեր ժառանգութիւնը ծանօթացնելու ու տարածելու հրաշունչ ոգեւորութիւնը։ Իրապէս հոգեկան ինքնաբաւարարութիւն մըն է, սեփական մշակոյթիդ բաղադրիչներէն՝ արուեստն ու երաժշտութիւնը ներկայացնելը տարբեր երկիրներու մէջ ։ 

Ներգործող հրապոյր մը ունին շրթնային ձայնագոյացումի իւրաբնոյթ այդ նուագարանները, անոնց ներգործութիւնը կը ճոխանայ, երբ գիտակ նուագողէն կը բացատրուին ու կը ներկայացուին նուագարանները իրենց համակողմանի  երաժշտական, մասնագիտական հարուստ տեղեկութիւններով, կը ծանօթանանք տուեալ նուագարաններու պարզունակ կազմին, նիւթի կառոյցին, նոյնակերպ ու իրարմէ զատորոշուող բնորոշութիւններուն, երաժշտական մասնագիտական գիտելիքներուն։ Իրազեկ կը դառնանք այդ նուագարաններու ձայնակարգերուն, կը զգանք ու կ՛իմանանք հայկական երաժշտական ազգագրական խորհրդաւոր ձայնասահմանները, կ՛անսանք նուագարաններու ձայնային դասակարգումին, ձայնատեսակի հնչեղութեան։ 

Հայկական ժողովրդական փողային նուագարաններու վերոյիշեալ պարունակով ելոյթը տեղի ունեցաւ Լեհաստանի հարաւային կողմը գտնուող Վրոցլաւ քաղաքին մէջ Կիրակի, 22 Յունիս 2025-ին։ Հեզասահ լեհերէնով, երաժշտական բառապաշարի հանդարտահոս եւ ըմբռնելի բացատրութեամբ, հայկական երաժշտութեան վայելքը փոխանցեց՝ փողային նուագարաններու հմուտ մեկնաբան Նելլի Մարտիրոսեան նուագելով դուդուկի հինգ եւ շուիի երեք տեսակ նուագարաններ։ 

Նուագահանդէսի կազմակերպիչն էր Լեհաստանի Վրոցլաւ քաղաքի հայ մշակոյթի ժառանգութեան «Բիրամովիչ» ինստուտի „Instytut Piramowicza” [1] ղեկավար դոկտ․ Անտժէյ Կլինսքի (dr Andrzej Gliński), հովանաւորներն էին Վրոցլաւի քաղաքապետն ու Լեհաստանի մէջ ՀՀ հիւպատոս Հրաչեայ Պօյաճեանը։ Այս նուագահանդէսը «Ormianie na Śląsku», «Հայերը Սիլեզիայի մէջ» ծրագրի մէկ բաժինն է։ Ծրագրին նպատակն է պահպանել ու տարածել հայկական մշակոյթը, ինքնութիւնն ու պատմութիւնը Լեհաստանի Սիլեզիայի մարզին մէջ։ Ծրագիրը գանձատրուած է Լեհաստանի Ներքին գործոց եւ վարչակազմի նախարարութիւններու համատեղ դրամաշնորհի շնորհիւ։

Այս առիթով եկէ՛ք համառօտ լուսանցք մը բանանք, ծանօթանալու շուիահար, դուդուկահար արուեստագէտի գեղարուեստական երթին։ 

Նելլի Մարտիրոսեան աւարտած է Երեւանի պետական մանկավարժական համալսարանի մշակոյթի բաժանմունքի ժողովրդական նուագարաններու ամպիոնը։ Շուի նուագելու իր ուսումը ստացած է Աւետ Գաբրիէլեանի երաժշտական դպրոցէն, ապա դասաւանդած է նոյն դպրոցին մէջ։ Երաժշտական ուսումը շարունակած է «Առնօ Բաբաջանեան» երաժշտամանկավարժական բարձրագոյն դպրոցի շուիի բաժանմունքին մէջ։ 2012 թուականին լեհի հետ ընտանիք կազմած եւ տեղափոխուած է Լեհաստան։ Շրջան մը երաժշտական համագործակցութիւններ ունեցած է Լեհաստանի մէջ, սակայն յաջորդ տարիներուն սկսած է հանդէս գալ իր մենակատարումներով, հանրայնացնելով հայկական երաժշտութեան գեղարուեստը, փողային նուագարաններու երգարուեստը։ Լեհաստանի մէջ իր նուագահանդէսներէն եւ մասնակցութիւններէն կարելի է յիշել 2019 թուին Քրաքովի մէջ «Կովկասի օրեր» փառատօնը, Կոմիտասի եւ Յովհաննէս Թումանեանի 150-ամեակին նուիրուած ելոյթները։ 

2020 թուականէն սկսեալ՝ ամէն տարի իր բաժինը ունեցած է Քրաքովի մէջ սուրբծննդեան երգերու նուիրուած համերգներուն, ներկայացնելով ամանորեան երգերը եւ Սուրբ ծնունդի նուիրուած աւետիսներու խորախորհուրդ երգացանկը, վերջին երեք տարիներուն իր զաւկին՝ Նարեկի երգեցողութեամբ ու մասնակցութեամբ ճոխացած է արուեստագէտին երաժշտական ներկայութիւնը։ Խրախուսիչ եւ խոստմնալից երեւոյթ է երբ սփիւռքի մէջ նոր սերունդը իր հայաշէն ներդրումը կ՚ունենայ, կը շարունակէ հայկական հետքերով իր ծնողներու գեղարուեստական հետաքրքութիւնները, օտարութեան մէջ վառ պահելու հայ մշակոյթի, երաժշտութեան, արուեստներու դարաւոր ժառանգութեան գոյատեւութիւնը։ Քրաքովէն ետք հայկական երաժշտական փողային նուագարաններու երգացանկով, Նելլի Մարտիրոսեան իր մասնակցութիւնը բերած է Լեհաստանի Կտանսք քաղաքի՝ Հայ տան մէջ կայացած «Հայկական օրեր» մշակութային ծրագրին, 2021 Օգոստոսին, ապա ելոյթներ ունեցած է Կլիվիցէ եւ Զապժէ քաղաքներուն մէջ 2022 թուին։ Յատկանշական է 2025 Ապրիլին Փարիզի «Վահէ Ֆաթթալ հայ մշակոյթի կենդրոն»-ին մէջ հայկական ժողովրդական նուագարաններու երաժշտութեամբ իր մասնակցութիւնը, հոն ալ հայկական փողային նուագարաններու յայտագիր մը  ներկայացուցած է տեղւոյն երեխաներուն եւ անոնց ծնողներուն։ 

Նելլի Մարտիրոսեանի երգացանկը հարուստ է ու փոփոխական. ան կը նուագէ այն ինչ որ պահը կամ առիթը կը թելադրէ։ Կարելի է յիշել, որ Նելլիի համար փողային նուագարաններու երգացանկին վրայ տիրական ու ներգործող դեր ունին Կոմիտասը իր երաժշտական ստեղծագործութիւններով, ինչպէս՝ «Տըլէ Եաման»-ը, «Քելէ-քելէ»-ն, «Հով արէք սարեր ջան»-ը, «Հորովել»-ը, «Ամէն հայր սուրբ»-ը,  «Ծիրանի ծառ»-ը, «Կաքաւիկ»-ը, «Շորոր»-ը, «Ալագեազ — Խնկի ծառ»-ը, «Գարուն ա»-ն, «Շողեր ջան»-ը, «Չինար ես»-ը, «Երկինքն ամպել է»-ն, «Սոնա եար»-ը, եւ այլն։ Սայեաթ Նովայի «Աշխարհումս ախ չիմ քաշի»-ն, «Նազանի»-ն, «Քանի վուր ջան իմ»-ը, «Դուն էն հուրին իս»-ը եւ այլն։ Անշուշտ կարելի չէ մոռնալ Գրիգոր Նարեկացիի «Հաւուն հաւուն»-ը, Մեսրոպ Մաշտոցի «Բազում են քո գթութիւնքդ»-ը, Մակար Եկմալեանի «Սուրբ սուրբ»-ը, Ներսէս Շնորհալիի «Առաւօտ լուսոյ»-ն, Անանիա Շիրակացիի «Ո՜վ երանելիդ»-ը, «Խնկի ծառի նման ես»-ը, Արմէն Տիգրանեանի «Անուշ» օփերայէն հատուածներ, Բարսեղ Կանաչեանի «Օրօր»-ը, Խաչատուր Աւետիսեանէն մեղեդիներ եւ այլն։ Բացի վերոնշեալներէն՝ Նելլի կը նուագէ դասական երաժիշտներէն զանազան ժանրեր՝ ժողովրդական, աշուղական, գեղջկական, հայրենասիրական, սիրային ու քնարական երգեր ու պարեր, հոգեւոր շարականներ ու մեղեդիներ։ 

Ն․ Մարտիրոսեան փողային նուագարաններու իր մենակատարումներով կարողացաւ մերթ յուզել, մերթ խանդավառել, մերթ ներշնչել, մերթ ալ հիացնել վեց տասնեակէ աւելի հանդիսատես-ունկնդիրներ: Մերթ ընդ մերթ մեզ փոխադրեց լսելու արօտավայրերու մէջ հայ հովիւներու կանչը, զգալու անոնց վիշտն ու ցնծութիւնը, մեզ հրաւիրեց վայելելու հայու հարսանեկան խրախճանքներու բերկրանքը, վերանալու հաւատքի ոգեշնչող զօրութեամբ, սքանչանալու սիրոյ ու կարօտի ջերմութեամբ։ Մէկ խօսքով Նելլի Մարտիրոսեան իր երաժշտական հմտութեան շնորհիւ, հաղորդած ձայնային ծովածաւալ մակընթացութիւններու ընդմէջէն, ներկայացուցած փողային երաժշտութեան տեղեկութիւններու առատութեամբ, մեզ հաղորդակից դարձուց հայու հոգիի՝ երաժշտական գանձարանի ինքնուրոյնութեան ու վսեմութեան, իրապէս ան կարողացաւ խլել ներկաներուն ուշքը։ 

_____

[1] Կժեկոժ Բիրամովիչ (1735–1801) Լվով ծնած, հայկական ծագումով (Բիրումեան տոհմէն) լեհ կաթողիկէ հոգեւորական, մանկավարժ, աստուածաբան, վաստակաւոր կրթական գործիչ։ Յատկանշական դեր ունեցած է Լեհաստանի կրթական համակարգի բարեփոխումներու գործընթացին մէջ։ Ուշագրաւ է անոր ներդրումը իբրեւ լեհական ազգային կրթութեան յանձնաժողովի անդամ: Դասագիրքերու եւ մանկավարժական աշխատասիրութիւններու հեղինակ է, զգալի վաստակ ունեցած է 18-րդ դարու լեհական ուսումնակրթական եւ մշակութային համակարգին մէջ, կը համարուի Լեհաստանի կրթութեան եւ մանկավարժութեան հայրերէն մին։