Սեպտեմ­բեր 17-20 Երե­ւանի եւ Գիւմրիի մէջ կա­յացաւ «Կիւրճիեւի օրերը Հա­յաս­տանի մէջ» խորագրով մի­ջազ­գա­յին գիտաժողովը՝ կազ­մա­կեր­պութեամբ Լոս Ան­ճըլըսի Գա­լիֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րանի (UCLA) «Նա­րեկա­ցի» հա­յագի­տական ամ­պիոնի, Երե­ւանի պե­տական հա­մալ­սա­րանի հա­յագի­տական հե­տազօ­տու­թիւննե­րու հիմ­նարկի, հա­րաւա­յին Գա­լիֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րանի «Տոն­սայֆ» հա­յագի­տական հիմ­նարկի եւ Լոս Ան­ճըլըսի «Ճորճ Իգ­նա­տիոս» ու «Ար­մէն եւ Կլո­րիա Համ­բար» հիմ­նադրամ­նե­րուն:

Չոր­սօ­րեայ գիտաժողովին բա­ցումը եւ փակումը կատարուեցաւ Կիւր­ճիեւի երա­ժշտու­թեան նուիրուած հա­մերգներով: Բաց­ման հա­մեր­գը, որ կը կրէր «Կիւրճիեւ Տէ—Հարթմա­նի երաժշտու­թիւնը արեւմտեան աւան­դոյթով» խո­րագի­րը, տե­ղի ու­նե­ցաւ Երե­ւանի Սենեկային երաժշտու­թեան ազգ. կեդ­րո­նին մէջ, կա­տարու­մով՝ Իլիանա Պաու­թիսթա տէ լա Տո­ռէի եւ Լու­սի­նէ Գրի­գորեանի (դաշ­նա­կ), ինչպէս նաեւ «Երեւանի ձայ­ներ» երգչա­խումբի, խմբա­վարութեամբ Յաս­միկ Վար­դա­նեանի։ Իսկ փակ­ման հա­մեր­գը տեղի ունեցաւ Գիւմրիի Սեւ բեր­դին մէջ, «Կիւրճիեւ» հա­մոյ­թի կատարողութեամբ:

Գիտաժողովի գլխա­ւոր դա­սախօ­սու­թիւննե­րու բնաբաններն ու դա­սա­խօսներն էին.

– «Աշ­խա­տան­քը եւ աշ­խարհը. միայն ան կրնայ մտնել այստեղ», Դոկտ. Ռո­ճըր Լիփ­սի («Կիւրճիեւ» հիմ­նադրամ, Նիւ Եորք),

– «Կիւրճիեւի հա­յեաց­քը կրթա­կան հար­ցե­րուն՝ “Բեհեզպուղի հեքիաթները՝ իր թոռան” աշ­խա­տան­քին մէջ», փրոֆ. Մայ­քըլ Փիթ­ման (Հա­յաս­տա­նի Ամե­րիկեան հա­մալ­սա­րանի ընդհա­նուր կրթու­թեան բաժ­նի ղե­կավար),

– «Կիւրճիեւը եւ ար­դիակա­նու­թիւնը. գի­տական ֆան­տաստիկան որ­պէս բնագ­րա­յին ճար­տա­րու­թիւն», փրոֆ. Քե­րոլ Քու­սաք (Սիտ­նիի հա­մալ­սա­րան, կրօ­նագի­տու­թեան ամ­պիոն),

– «Կիւրճիեւ՝ եր­րորդու­թեան վար­դա­պետ», վե­րապա­տուե­լի դոկտ. Սին­թիա Պուրժօ (Գոր­ծո­ղու­թեան եւ խորհրդա­ծու­թեան կեդ­րոն):

Գիտաժողովը կը բաղկանար 6 նիս­տե­րէ՝

Ա— Կիւրճիեւ եւ կրօ­նական միտ­քը

Բ— Կիւրճիեւ եւ գի­տու­թիւնը

Գ— Կիւրճիեւեան ուսմունքի հե­տազօ­տու­թիւննե­րը Ռու­սաստա­նիմէջ

Դ— Կիւրճիեւ եւ անոր կա­յացու­մը հա­րաւա­յին Կով­կա­սիմէջ

Ե— Կիւրճիեւ եւ արուեստնե­րը

Զ— Կիւրճիեւեան պա­րեր՝ շար­ժումներ

Գիտաժողովը հա­մալ­րուեցաւ նաեւ Կիւրճիեւի հրա­տարա­կու­թիւննե­րու ցու­ցա­հան­դէ­սով՝ Երե­ւանի պե­տական հա­մալ­սա­րանի գրա­դարա­նին մէջ, ինչպէս նաեւ Ժան—Գլօտ Լուպչանսկիի «Գէոր­գի Իվա­նովիչ Կիւրճիեւ. ճշմար­տութեան որո­նող­նե­րը» (1978) ֆիլ­մի ցու­ցադրու­թեամբ:

Գիտաժողովը առ­ցանց կը սփռուէր zoom-ով: Մաս­նա­կից­նե­րուն ու ներ­կա­ներուն մէջ կը գե­րազան­ցէին օտար այ­ցե­լու­նե­րը:

*  *  *

Հասկնա­լու հա­մար այս ար­տա­սովոր անձնա­ւորու­թեան՝ Կիւր­ճիեւի հաս­տա­տած հո­գեւոր ուսմունքին նուիրուած գիտաժողովի նպա­տակն ու առա­ջադ­րած հար­ցադրումնե­րը, ստո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք եր­կու հար­ցազրոյցներ գիտաժողովի գլխա­ւոր կազ­մա­կեր­պիչներ՝ փրոֆ. Փի­թըր Քաուիի (Peter Cowe — Լոս Ան­ճըլըսի Գա­լիֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րանի (UCLA) «Նա­րե­կա­ցի» հա­յագի­տական ամ­պիոնի վա­րիչ) եւ անոր կ­նոջ՝ Անա­հիտ Քաուիի հետ: Հե­տագա­յին, անդրա­դարձ կը կա­տարենք նաեւ Հա­յաս­տա­նի մէջ Կիւրճիեւի ուսմունքի տա­րածու­մին մէջ կա­րեւոր ներդրում ու­նե­ցած Մայքլ Փիթ­մա­նի հետ։

Հար­ցազրոյց՝ փրոֆ. Փի­թըր Քաուիի հետ

«Նոր Յա­ռաջ» – Ի՞նչն է որ ձեզ մղեց Կիւրճիեւի նուիրուած այս գիտաժողովը կազ­մա­կեր­պե­լու։

Փի­թըր Քաուի – Վեր­նա­գրին՝ «Կիւրճիեւի օրերը Հա­յաս­տանի մէջ»-ի հար­ցե­րէն մէ­կը այն է, որ ին­ք ար­դէն աւելի քան կէս դար առաջ մե­ռած է (1949  Հոկ­տեմբեր 29-ին), բա­ւական եր­կար ժա­մանակ առաջ մեկնած է Անդրկով­կա­սէն, գա­ցած Եւ­րո­պա եւ չէ վե­րադար­ձած. բա­ցի ատկէ, այս վեր­ջին քա­ռորդ դա­րու ըն­թացքին, յատ­կա­պէս Արեւ­մուտքի մէջ ահա­գին նո­րու­թիւն կայ Կիւրճիեւի գի­տու­թեան մա­սին՝ նոր գիր­քեր, թարգմա­նու­թիւններ, պաշտպա­նուած աւար­տա­ճառեր հա­մալ­սա­րան­նե­րու մէջ եւ ու­րեմն ին­ք շատ աւե­լի ճանչցուած է դուրսը, քան Հա­յաս­տա­նի մէջ: Հետեւաբար, մղումնե­րէն մէ­կը այդ էր՝ գտնել ժա­մանա­կակից ամե­նալաւ ներ­կա­յացու­ցիչնե­րը Կիւրճիեւեան գի­տու­թեան, բե­րել զա­նոնք Հա­յաս­տան եւ ծա­նօթաց­նել հա­յերու հետ եւ մա­՛նաւանդ երկխօ­սու­թիւն ստեղ­ծել, որով­հե­տեւ թէեւ մեծ մա­սամբ աւե­լի ծա­նօթ է դուրսը, բայց նաեւ հոս կան մաս­նա­գէտ­ներ, որոնք նոյնպէս իր մա­սին ու­սումնա­սիրու­թիւններ կա­տարած են հա­յերէն լե­զուով, որ մատ­չե­լի չէ դրսե­ցինե­րուն հա­մար: Այնպէս, որ էական նշա­նակու­թիւն էր կազմակերպել այդ եր­կուքին հանդիպումը, որպէսզի այդ երկխօ­սու­թիւնը սկսի եւ զար­գա­նայ այ­սուհետեւ: Նաեւ շատ կա­րեւոր էր,– յատ­կա­պէս դրսե­ցինե­րուն հա­մար,– հան­դի­պիլ, տես­նել, թէ ինչպի­սի՞ բնաշ­խարհի մէջ ծնունդ առած եւ զար­գա­ցած է Կիւրճիեւ,– որով­հե­տեւ դուրսը, դժբախ­տա­բար, այս մի­ջավայ­րին ծա­նօթ չըլ­լա­լով, պար­զա­պէս տարբեր գա­ղափար­ներ ու­նին,– նաեւ՝ տե­ղացի մաս­նա­գէտ­նե­րն ալ ընդհա­նուր գա­ղափար ու­նե­նան, թէ այդ մթնո­լոր­տը ինչպի­սի՞ն էր: Յար­մար չէ ըսել, թէ Կիւրճիեւ գի­տու­թեան դէմ էր կամ անուս էր, ինչպէս որ յարմար չէ ըսել, թէ անոր ստեղ­ծած երաժշտու­թիւնը արեւմտա­մէտ էր, որով­հե­տեւ կը տես­նեն, որ անոր ստեղծագործու­թիւնը կը ներ­կա­յաց­նէ ա՛յն երաժշտու­թիւնը, որուն հան­դի­պած էր այստեղ՝ հայ­կա­կան, ռու­սա­կան, առ­հա­սարակ՝ մի­ջինա­րեւե­լեան. սա նոյնպէս շատ կա­րեւոր էր: Եւ վերջ ի վեր­ջոյ կը յուսանք, որ այս գի­տաժո­ղովի նիւ­թե­րը կը հրատարակուին յա­տուկ հա­տորով մը, որ­պէսզի աւե­լի լայն լսա­րանի, ըն­թերցող­նե­րու շրջա­նակ­նե­րու մատ­չե­լի դառ­նան:

«ՆՅ» – Որ­քա՞ն ժա­մանակ առաւ ձեզ­մէ այս գիտաժողովի կազ­մա­կեր­պումը։

Փ. Ք. – Մօտ տա­րի ու կէս:

«ՆՅ» – Եւ ար­դիւնքը ի՞նչ է, ինչպէ՞ս է ըն­դունե­լու­թիւնը Հա­յաս­տա­նի մէջ։

Փ. Ք. – Ընդհանրապէս բա­ւական դրա­կան: Ան­շուշտ տարբեր գա­ղա­փար­ներ տա­րածուած են հոս. հասկնա­լի է, այդ կը պա­տահի բոլոր մեծ մար­դոց հետ, բայց նաեւ հար­ցե­րէն մէ­կը ճիշդ այդ էր, որ մենք փա­րատենք այդ սխալ մօ­տեցումնե­րը, գա­ղափար­նե­րը եւ ներ­կա­յաց­նենք աւե­լի ստոյգ տուեալ­ներ Կիւրճիեւի կեան­քին եւ գոր­ծունէու­թեան, ուսմունքին մա­սին:

«ՆՅ» – Մաս­նա­կից­նե­րուն մե­ծամաս­նութիւ­նը դուրսէն է, տե­ղացի­ներէն աւելի քիչ մաս­նակցու­թիւն կար, ի՞նչ է պատ­ճա­ռը։

Փ. Ք. – Ինչպէս ըսի սկիզ­բը՝ Կիւրճիեւ աւե­լի շատ ծանօթ է Հա­յաս­տա­նէն դուրս: Մեր ցան­կութիւ­նը այն է, որ այդ վի­ճակը փո­խուի եւ կիւրճիեւա­գիտու­թիւնը աւե­լի ամուր հիմ­քե­րու վրայ հաս­տա­տուի Հա­յաս­տա­նի մէջ:

«ՆՅ» – Դուք հե­տեւո՞րդ էք, կը հե­տեւի՞ք Կիւրճիեւի ուսմունքին։

Փ. Ք. – Մենք մեր տու­նը ու­նե­ցած ենք ուսմունքի փոքր խումբ մը, որուն առաջ­նորդը եղած է կինս՝ Անա­հիտը: Ինք հան­դի­պած է Կիւրճիեւի ուսմունքին առ­նուազն 80-ական­նե­րուն եւ իր հաս­կա­ցու­թեամբ եւ գա­ղափար­նե­րով փոր­ձած զայն կի­րար­կել եւ տար­բեր ձե­ւերով հե­տեւիլ: Խումբը հիմ­նա­կանօ­րէն կազ­մուած էր ըն­տա­նիքի ան­դամնե­րէ, ըն­կերնե­րէ. վեր­ջերս դարձեալ սկսած ենք այդպի­սի խմբա­յին աշ­խա­տանքներ, բայց սա լրիւ մեր մէջ է, կապ չու­նի ու­րիշ խումբե­րու հետ: Իմ համոզումով՝ կիւրճիեւեան ուսմունքը բա­ւական օգ­տա­կար է իւրաքանչիւր մար­դու հա­մար. նախ եւ առաջ անոր շնորհիւ շատ դիւ­րին է հասկնալ, որ մենք քնա­ցա՞ծ ենք, թէ՞ կի­սաքու­նի վի­ճակի մէջ, քանզի բո­լորս ալ կը ցան­կանք, որ մեր մէջ ըլ­լայ ընդհա­նուր ներ­դաշնա­կու­թիւն՝ մտքին, զգա­ցումնե­րուն եւ մարմնին մի­ջեւ եւ սա մի­ջոց է ատոր հաս­նե­լու:

Հար­ցազրոյց՝ Անա­հիտ Քաուիի հետ

«Նոր Յա­ռաջ» – Ինչպէ՞ս ի յայտ եկած է ձեր հե­տաքրքրու­թիւնը Կիւր­ճիեւի հանդէպ։

Անա­հիտ Քաուի – Շատ տա­րիներ առաջ մի գիրք ան­ցաւ իմ ձեռ­քը, դա Ուսպենսկիի «In search of the miraculous»-ն էր, երե­ւի 45 տա­րի առաջ էր եւ շա՜տ—շա՜տ հե­տաքրքրա­կան էր. կեան­քի մէջ շատ հար­ցեր որ ու­նենք ան­պա­տաս­խան, յան­կարծ այդտեղ գտայ պա­տաս­խաննե­րը: Ուսպենսկու գիր­քը ամ­բողջու­թեամբ Կիւրճիեւի ուսմունքն էր, որ ինք սո­վորել էր Կիւրճիեւի հետ, այդ տա­րինե­րի իր յու­շերն էին: Եւ այդ հե­տաքրքրու­թիւնով ու­սումնա­սիրե­ցի 80-ական­նե­րին, կար­դա­ցի Կիւրճիեւի մա­սին նրա աշա­կերտնե­րի գրած­նե­րը, փոր­ձե­ցի իր գրա­ծը կար­դալ, բայց յե­տոյ ինձ իմ փնտռտուքնե­րը տա­րան ու­րիշ ճա­նապար­հով, մտա­ծելով որ պէտք է Կիւրճիեւ մը եւս ըլ­լայ, աշ­խարհի մէջ Կիւրճիեւը միակը չի կա­րող լի­նել: Եւ իմ փնտռտուքնե­րը ինձ տա­րան ու­րիշ ուղղու­թիւննե­րով: Բայց վեր­ջերս հա­մացան­ցի շնոր­հիւ տե­սայ որ­քա՛ն զար­գա­ցել է կիւրճիեւա­գիտու­թիւնը ամ­բողջ աշ­խարհում եւ որ­քա՛ն հե­տեւող­ներ, կի­րառող­ներ կան իր ուսմունքը եւ իր շար­ժումնե­րը, կամ իր երաժշտու­թեան հան­դէպ որ­քա՛ն մեծ հե­տաքրքրու­թիւն կայ ամ­բողջ աշ­խարհում, ո՛ւր կա­րելի է գտնել կիւրճիեւեան կենտրոն­ներ… բայց շատ քիչ բան՝ Հա­յաս­տա­նում: Ու­րեմն դա էր հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը, որ մենք այս մտադ­րութիւ­նը ու­նե­ցանք՝ Կիւրճիեւի հե­տաքրքրու­թիւնը բե­րել Հա­յաս­տան: Մտա­ւորա­կան աշ­խարհն է որ հե­տաքրքրուած է նման ուսմունքով, որով­հե­տեւ բա­ւական ծանր աշ­խա­տանք է պա­հան­ջում ու­սումնա­սիրել այս ուսմունքը: Դրա հա­մար՝ փրո­ֆեսոր Քաուիի մասնագիտական դիր­քը՝ հա­յագի­տու­թեան ու­սումնա­սիրու­թիւնը բա­ւական լաւ միջավայր է, որ­ ու­սումնա­սիրենք Կիւրճիեւ եւ հաս­կա­նանք նրան, հաս­կա­նանք թէ ի՞նչն է պատ­ճա­ռը, որ այդ հե­տաքրքրու­թիւնը որ կա՛յ դրսում, այստեղ չկայ եւ գու­ցէ կա­րողանանք այս­տեղ էլ առա­ջաց­նել հե­տաքրքրու­թիւն: Եւ ին­չո՞ւ չէ, լսե­ցինք որ մար­դիկ գա­լիս են գիտաժողովնե­րին, որ 2004-ից կազ­մա­կեր­պել է Մայքըլ Փիթմանը (Michael Pittman)՝ ամե­րիկա­ցի դա­սախօ­սը, այս­տեղ փոր­ձել են հաս­տա­տել դպրոց: Ու­րեմն որո­շեցինք զար­գացնել ինչ—որ շար­ժում այստեղ եւ դրա վրայ աւե­լաց­նել եւ փոր­ձել ծա­նօթաց­նել Կիւրճիեւին հա­յերի շրջանում, ոչ միայն դրսում: Ինքնա­ճանա­չու­մով, որի մասին Կիւրճիեւը խօ­սում էր ան­հա­տի ձեւաչափով, մենք որ­պէս ազգ, մեր պատ­մութիւ­նը ու­սումնա­սիրե­լով, մեր մշա­կոյ­թը ու­սումնա­սիրե­լով մենք մեզ ենք ճա­նաչում: Ինքնա­ճանա­չում որ­պէս հայ՝ նե­րառում է նաեւ Կիւրճիեւին: Նպա­տակ­նե­րից մէ­կը սա էր որ մենք սկսե­ցինք կազ­մա­կեր­պել այս գիտաժողովը:

«ՆՅ» – Նման հո­գեւոր ուսմունքի մա­սին ու­րիշ դա­սախօ­սու­թիւններ կազ­մա­կեր­պա՞ծ էք։

Ա. Ք. – Ո՛չ, բայց պէտք է նշենք որ փրո­ֆեսոր Քաուին նաեւ աս­տուածա­բան է եւ հայ միջ­նա­դարեան գրա­կանու­թիւնը հիմ­նա­կանում հո­գեւոր է, ու­րեմն քրիս­տո­նեայ եւ եկե­ղեցու առու­մով այո՛, Քաուիի մաս­նա­գիտու­թիւնն է եւ նրա կենտրո­նացումնե­րից մէկն է. այդ առու­մով կա­րելի է ասել՝ այո՛, բայց ո՛չ՝ այսպի­սին:

«ՆՅ» – Իսկ ձեզ­մէ որ­քա՞ն ժա­մանակ խլեց այս գիտաժողովի պատ­րաստու­թիւնը։

Ա. Ք. – Մենք ան­ցեալ տա­րի սկսե­ցինք, հան­դի­պում ու­նե­ցանք այս­տեղ՝ հա­մալ­սա­րանում, պրն Պետ­րո­սեանի հետ. ին­քը շատ պատ­րաստա­կամ էր, սկսեց օգ­նել եւ միասին կազ­մա­կեր­պել: Հե­տաքրքիր է, ճիշդ մեր մտադ­րութիւ­նից յե­տոյ իմա­ցանք որ Հար­վըրտում, ան­ցեալ տա­րի կազ­մա­կեր­պե­ցին գիտաժողով. Դեկ­տեմբե­րի 5-ին էր, նշում էր 100 տա­րի առաջ Կիւրճիեւի Հար­վըրտում դա­սախօ­սու­թեան 100-ամեակը: Մենք գնա­ցինք այն­տեղ, ծա­նօթա­ցանք մաս­նա­կից­նե­րին, մաս­նա­գէտ­նե­րին, հան­դի­պե­ցինք Մայքըլ Փիթմանի հետ, որ կազ­մա­կեր­պիչն էր եւ միասին սկսե­ցինք այս աշ­խա­տան­քը:

«ՆՅ» – Այ­սինքն Հար­վըրտի գիտաժողովը ձե­ւով մը օգ­նեց ձե­զի, որ մաս­նա­կից­նե­րուն հետ կապ հաս­տա­տէք։ Ար­դեօք դիւրին եղա՞ւ բա­նախօս­ներ եւ մաս­նա­կից­ներ գտնե­լը։

Ա. Ք. – Ե՛ւ հեշտ, ե՛ւ դժուար կա­րելի է ասել: Ի հար­կէ ար­դէն Մայքըլ Փիթման փոր­ձա­ռու­թիւն ու­նէր, իր հետ հա­մագոր­ծակցե­ցինք, նաեւ Քե­րոլ Քու­սա­քը Աւստրա­լիայից, որ կազ­մա­կեր­պիչնե­րից էր: Նրանց հետ զրու­ցե­ցինք եւ սկսե­ցինք կազ­մա­կերպչա­կան աշ­խա­տանքներին:

Հարցազրոյցները վարեց՝

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ ■