Չորեքշաբ­թի, 15 Հոկ­տեմբե­րին, Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին գրա­դարա­նի մուտքի սրա­հին մէջ բա­ցուե­ցաւ սփիւռքա­հայ ար­ձա­կագիր Հա­մաս­տե­ղի (Համ­բարձում Կէ­լէնեան) ծննդեան 130-ամեակին նուիրուած գրա­կանու­թեան ցու­ցադրու­թիւնը։ Ցու­ցադրու­թիւնը կ՚ընդգրկէ Հա­մաս­տե­ղի գրե­թէ ամ­բողջա­կան ժա­ռան­գութիւ­նը, հա­տոր­նե­րուն հին ու նոր տպագ­րութիւննե­րը, մտա­ւորա­կան­նե­րու հետ Հա­մաս­տե­ղի նա­մակ­նե­րը, ժա­մանա­կակից եւ դա­սական մտա­ւորա­կան­նե­րու կար­ծիքնե­րը Հա­մաս­տե­ղի գրա­կանու­թեան մա­սին՝ տպուած հայ­րե­նի եւ սփիւռքեան մա­մու­լի զա­նազան էջե­րուն, ինչպէս նաեւ Հա­մաս­տե­ղի գիր­քե­րու գրա­խօսա­կան­ներ եւ ու­սումնա­սիրու­թիւններ դար­ձեալ հրա­տարա­կուած տար­բեր թեր­թե­րու եւ պար­բե­րական­նե­րու մէջ:

Ձեռ­նարկին ըն­թացքին ցու­ցադրու­թիւնը ներ­կա­յացուց գի­տական ըն­թեր­ցաս­րա­հի են­թա­բաժ­նի վա­րիչ Արե­ւիկ Զա­խարեանը, ապա ձեռ­նարկը ցու­ցա­սրա­հին մէջ շա­րու­նա­կուե­ցաւ եւ հան­րա­յին դա­սա­խօ­սու­թեամբ հան­դէս եկաւ գրա­կանա­գէտ, բա­նա­սի­րական գի­տու­թիւն­նե­րու դոկ­տոր Մար­գա­րիտա Խա­չատ­րեան, որ եր­կար տա­րինե­րէ ի վեր կ՚ու­սումնա­սիրէ Հա­մաս­տեղն ու Արամ Հայ­կա­զը եւ ժո­ղովա­ծու­ներ կը կազ­մէ անոնց «Մոռ­ցուած էջեր»-ով։ Հա­մաս­տե­ղի նուիրուած ժո­ղովա­ծու­նե­րը եւս մաս կը կազ­մէին ցու­ցադրու­թեան:

Խա­չատ­րեան ձեռ­նարկը կո­չեց «գիր­քե­րու հետ զրոյց». նախ անդրա­դար­ձաւ Հա­մաս­տե­ղի գրա­կանու­թեան հետ իր առա­ջին ծա­նօթա­ցու­մին՝ 1978-ին, Բեր­ջենճ գիւ­ղի անուան ու­սումնա­սիրու­թեամբ, թէ նախ կը կո­չուէր Բա­րեջան: Ակ­նարկ մը նե­տեց Հա­մաս­տե­ղի կեան­քին եւ մեծ ցաւին վրայ, քրոջ՝ Աղաւ­նիին մա­հով Եղեռ­նի ըն­թացքին, որ եր­կար ժա­մանակ յու­զած է Հա­մաս­տե­ղը: Անդրա­դար­ձաւ գրողին կրթու­թեան, կեն­սագրա­կան ընդհա­նուր գի­ծերուն, սէ­րերուն եւ հե­տաքրքրա­կան ան­մի­ջակա­նու­թեամբ Խա­չատ­րեան մի առ մի քննար­կեց հա­տոր­նե­րը, զա­նոնք ցոյց տա­լով ցու­ցադրու­թեան մէջ: Անդրա­դար­ձաւ Հա­մաս­տե­ղի ոճի հա­րազա­տու­թեան, որուն պատ­մուածքնե­րը թէեւ գրուած են Ամե­րիկա­յի մէջ, սա­կայն հա­րազատ գիւ­ղի ոճն ու ապ­րումնե­րը կը կրեն: Անդրա­դար­ձաւ նաեւ Հա­մաս­տե­ղի կեան­քին ըն­թացքին կա­րեւոր հան­դի­պումնե­րու՝ Շիր­վանզա­դէի, Սի­մոն Վրա­ցեանի, Ռու­բէն Դար­բի­նեանի եւ այ­լոց հետ, որոնցմէ վեր­ջինս մեծ ներդրում ու­նեցած է Հա­մաս­տեղ գրո­ղի ծա­նօթաց­ման մէջ, անոր առջեւ բացած ըլլալով «Հայ­րե­նիք»-ի սիւնակները՝ հրա­տարա­կելու իր պատ­մուածքնե­րը, որ­մէ ետք «Գիւ­ղը», «Անձրե­ւը» հա­տոր­նե­րը լոյս տեսան: «Գիւ­ղը» հա­տորին մա­սին առա­ջին կար­ծիքնե­րը յայտնած են Յա­կոբ Օշա­կան, Ռու­բէն Դար­բի­նեան, Դա­ւիթ Անա­նուն, Հայկ Յո­վակի­մեան եւ ու­րիշներ եւ բո­լորը իրենց տպաւորութիւննե­րը աւար­տած են հե­տեւեալ միտ­քով՝ «Այս մար­դուն տա­ղան­դը ափ­սոս է որ Ամե­րիկա­յի մու­խին ու ծու­խին մէջ կոր­սուի, զայն պէտք է տե­ղափո­խել Հա­յաս­տան»։ Հա­մաս­տեղ այս կար­ծիքնե­րուն ի պա­տաս­խան կապ կը հաս­տա­տէ Աւե­տիք Իսա­հակեանի հետ, որ ու­սումնա­սիրէ իր Հա­յաս­տան փո­խադ­րուելու կարելիութիւնը: Իսա­հակեան նեղ շրջա­նակ­նե­րու մէջ կը քննար­կէ Հա­մաս­տե­ղի այս միտ­քը, որ­մէ ետք խոր­հուրդ կը տրուի, որ աւե­լի լաւ կ՚ըլ­լայ, որ Հա­մաս­տեղ չմտա­ծէ եր­բեք այդ մա­սին. «Եր­կիր կը մտնի, երկրից դուրս չի գայ» գրուած էր պա­տաս­խա­նին մէջ: Ապա Հա­մաս­տեղ ճամ­բորդու­թիւն մը կը կազ­մա­կեր­պէ Եղիա Գաս­պա­րեանի հետ՝ 1928-1930, կը շրջա­գայի Փա­րիզ, Իտա­լիա, Տէր Զօր, ուրկէ հա­յու գանկ մը գտնե­լով Փա­րիզ կը տա­նի, ուր կը գտնուի մին­չեւ այ­սօր: Հա­մաս­տեղ կ՚ու­զէ գան­կը Ամե­րիկա տա­նիլ, բայց չեն թո­ղուր: Ան կը գրէ պատ­մուածք մը, ուր կը խօ­սի գան­կին հետ, գան­կը իրեն կը պատ­մէ իր տե­սած­ներն ու ապ­րածնե­րը: Հա­մաս­տեղ կը վե­րադառ­նայ Պոս­թըն, ուր կը զբա­ղի հո­ղով, իր պար­տէ­զին մէջ ցա­նելով ծա­ռեր, ծա­ղիկ­ներ, վե­րակեն­դա­նաց­նե­լու հա­մար կար­ծես իր գիւ­ղը թէ՛ գրու­թեամբ եւ թէ՛ կեն­ցա­ղով:

Խա­չատ­րեան ակ­նարկեց «Գիւ­ղը» հա­տորի հրա­տարա­կու­թեան, թէ օրին հայ մտա­ւորա­կանու­թեան մէջ հիաց­ումի ար­ժա­նացաւ, ապա հա­մեմա­տեց զայն «Անձրեւ»-ին (եր­կուքը 12-ական պատ­մուածք) հրա­տարա­կու­թեան, թէ մտա­ւորա­կանու­թեան շրջա­նակ­նե­րուն մէջ երկպա­ռակու­թիւն ստեղ­ծած է միայն գիւ­ղի հետ առնչուած նիւ­թին առու­մով:

Եւ տո­ղանցե­ցին «Քաջն Նա­զարն ու 13 պատ­մուածքնե­րը», «Այ­ծե­տոմա­րը», «Սպի­տակ ձիաւո­րը», «Աղօ­թարա­նը» եւ Հա­մաս­տե­ղի այլ գոր­ծեր իրենց հրա­տարակ­ման ըն­թացքով, նիւ­թով, ոճով, հե­րոս­նե­րով եւ այժմէակա­նու­թեամբ։ Ապա դա­սախօ­սը եզ­րա­փակեց ըսե­լով՝ «Մշա­կոյ­թը պէտք է յե­նի հո­ղին» եւ յոր­դո­րեց ներ­կա­ներուն կար­դալ Հա­մաս­տեղ եւ սքան­չա­նալ:

Դա­սախօ­սու­թեան աւար­տին Խա­չատ­րեան աւե­տեց Էջ­միած­նի մէջ նոր հրա­տարա­կուած Հա­մաս­տե­ղի «Աղօ­թարան»-ին արե­ւելա­հայե­րէն տար­բե­րակին մա­սին, որ­մէ օրի­նակ մը նուիրեց Ազգ. գրա­դարա­նին:

Ցու­ցադրու­թիւնը կը շա­րու­նա­կուի մին­չեւ 22 Հոկտեմբեր:

Ա.Բ.-Ղ. ■