Գրեց՝ Ռոպէր ԱՅՏԱՊԻՐԵԱՆ 

2025 Մարտ 30-ին Գիւմրիի եւ Փա­րաքա­րի մաս­նա­կի ընտրու­թիւննե­րուն ար­դիւնքնե­րը ցոյց կու տան, որ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թիւնը կը թե­ւակո­խէ վստա­հու­թեան լուրջ ճգնա­ժամ մը։ Երեք երե­ւոյթներ ապա­ցոյցն են քա­ղաքա­կան կեան­քի խոր ճգնա­ժամին: Նախ, մաս­նակցու­թեան տո­կոսը ցած է, ինչ որ ցոյց կու տայ թէ կա­ռավա­րող­նե­րուն եւ կա­ռավա­րուող­նե­րուն, կամ աւե­լի ճիշդ՝ քա­ղաքա­կան ղե­կավար­նե­րուն եւ քա­ղաքա­ցինե­րուն մի­ջեւ անվստա­հու­թեան հարց մը կայ։ Ձեռնպա­հու­թեան բարձր տո­կոսը միշտ ալ հա­սարա­կու­թեան վա­տառող­ջութեան ցու­ցիչ է, եւ մե­ծապէս հա­ւանա­կան է, որ քա­ղաքա­կանու­թեան նկատ­մամբ այս անվստա­հու­թեան մի­տու­մը շա­րու­նա­կուի, յատ­կա­պէս այն պատ­ճա­ռով, որ քա­ղաքա­կան հա­մակար­գը,– եթէ հա­մակարգ գո­յու­թիւն ու­նի,– կը խրա­խու­սէ մար­դոց ան­տարբե­րու­թիւնն ու ծու­լութիւ­նը։ Յե­տոյ, զար­մա­նալի է, որ խորհրդա­րանա­կան ընդդի­մու­թեան ոչ մէկ ուժ՝ ո՛չ «Հա­յաս­տան» դա­շին­քը, ո՛չ «Պա­տիւ ու­նեմ» կու­սակցու­թիւնը, ո՛չ ալ ՀՅԴ-ն ներ­կա­յացած է ընտրող­նե­րուն։ Այս «ու­ժե­րը», գի­տակ­ցե­լով որ այ­լեւս լսե­լի չեն հա­սարա­կու­թեան կող­մէ, պէտք է դա­սեր քա­ղեն, եթէ անոնք ու­նին այդ քա­ջու­թիւնը։ Վեր­ջա­պէս, այս ընտրու­թիւննե­րուն եր­րորդ կա­րեւոր յատ­կա­նիշը վար­չա­պետին ղե­կավա­րած «Քա­ղաքա­ցիական պայ­մա­նագիր» (ՔՊ) կու­սակցու­թեան ստա­ցած ձայ­նե­րու տո­կոսն է՝ 36%, ինչ որ իրեն կը թոյ­լատրէ առա­ջին տե­ղը գրա­ւել, սա­կայն ան­բա­ւարար է քա­ղաքը առան­ձին կա­ռավա­րելու հա­մար։ Սա ցոյց կու տայ ՔՊ-ի ժո­ղովրդա­կանու­թեան ան­կումը. ան կը զի­ջի իր տե­ղը «փող­կա­պի ռազ­մա­վարու­թեան»՝ վե­րադար­ձող հին հե­տեւորդնե­րուն, իրենց ստո­րին մե­քենա­յու­թիւննե­րով հան­դերձ՝ կա­շառա­կերու­թիւն, զանգիտում (intimi-dation), հա­­տուա­ծակա­նու­թիւն (sectarisme)։

Դուրս գալ անվստա­հու­թեան վի­ճակէն

Անհրա­ժեշտ է գլխաւոր առաջ­նա­հեր­թութիւննե­րը բա­ցայայ­տել, եւ այս վեր­ջի­նը կրնայ միայն «Հա­յաս­տան տուն»-ի կա­ռու­ցումը ըլ­լալ ներ­սէն, կամ նուազ պատ­կե­րաւոր կեր­պով՝ ինքնիշ­խան հայ­կա­կան պե­տու­թեան կա­ռու­ցումը։ Ահա միակ կէ­տը, որ պէտք է գտնուի հայ ժո­ղովուրդի օրա­կար­գին վրայ։ Մնացեալ ամէն ինչ երկրոր­դա­կան է։ Առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչու­մը չէ։ Առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը Հայ առա­քելա­կան եկե­ղեցիին վե­րապա­հուած ճա­կատա­գիրը չէ։ Առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը Երե­ւանի իշ­խա­նու­թիւննե­րու փո­փոխու­թիւնը չէ։ Առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը Մինսքի խումբին կամ Ար­ցա­խի հար­ցին վե­րապա­հուած ճա­կատա­գիրը չէ։ Առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը Ռու­սաստա­նի կամ Եւ­րո­պական Միու­թեան հետ յա­րաբե­րու­թիւնը չէ։ Առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը Ազերպայ­ճա­նի դէմ պատիժնե­րը չեն։ Առաջ­նա­հեր­թութիւննե­րու առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը, կրկին ան­գամ, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան վե­րակա­ռու­ցումն է ներ­սէն՝ աշ­խա­տան­քա­յին մշա­կոյ­թը եւ քա­ղաքա­կան մշա­կոյ­թը փո­խելով։ Վե­րը նշուած բո­լոր կէ­տերու լու­ծումնե­րը կը բխին Հա­յաս­տան տան կամ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան ներ­քին վե­րակա­ռու­ցումէն։ Նոր Սահ­մա­նադ­րութիւն մը հրա­տապ է՝ իս­կա­կան հայ­կա­կան քա­ղաքա­կան հա­մակարգ ստեղ­ծե­լու հա­մար եւ ոչ թէ «ձեւով մը գոյատեւել»-ու՝ 1991-էն ի վեր քաշկռտուող յետ­խորհրդա­յին ահաւոր հա­մակարգով։ Սահ­մա­նադ­րութեան բա­րեփո­խումը անհրա­ժեշտ է ստեղծելու համար նոր հաս­տա­տու­թիւններ, որոնք թոյլ կու տան պե­տու­թեան եւ վար­չա­կազ­մին մի­ջեւ տար­բե­րակու­մը, որ­պէսզի կա­րելի ըլ­լայ վստահիլ տե­սանե­լի, ան­կա­շառե­լի եւ ար­դիւնա­ւէտ վար­չա­կազ­մի մը. կրթու­թեան, անվտան­գութեան եւ տնտե­սական զար­գացման բնա­գաւառ­նե­րուն մէջ իս­կա­կան յաւակնոտ քա­ղաքա­կանու­թիւն մը կեն­սա­կան է հայ­կա­կան շու­կան վե­րականգնե­լու եւ զայն գրա­ւիչ դարձնե­լու, բայց նաեւ հա­սարա­կական եւ մշա­կու­թա­յին կեան­քը ամ­րապնդե­լու հա­մար՝ ժողովուրդին առօ­րեան բա­րելա­ւելու եւ անոր արտագաղթին առաջքը առնելու նպատակով։ Խա­ղաղու­թիւնը կրնայ միայն անցնիլ պե­տական կա­ռոյցնե­րու ամ­րապնդու­մէն, որ­պէսզի ամբողջ ազ­գա­յին հա­սարա­կական համակարգը սնու­ցուի։ Բայց Հա­յաս­տան տու­նը կը վա­ռի, իսկ հա­յերը տա­կաւին ու­րիշ ուղղութեամբ կը նա­յին։ Դեռ ժա­մանակ կայ կրա­կը մա­րելու, եթէ բո­լոր հայ գոր­ծիչնե­րը սոթտեն իրենց թեւ­ե­րը եւ պե­տու­թեան կա­ռու­ցումը դարձնեն պայքարներու կարեւորագոյնը։

Վերահաստատել հա­սարա­կու­թեան եւ իշխանութեան մի­ջեւ կապը 

Վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շինեան, որ 7 տա­րի առաջ յե­ղափո­խու­թիւն խոս­տա­ցած էր պե­տական ծա­ռայու­թեան մէջ, 2025 Ապ­րի­լին խոստովանեցաւ, որ երկրի բո­լոր ոլորտնե­րուն մէջ բարձրաստիճան պաշտօնէութեան՝ քատրային տագնապ կայ։ Նա­խարար­նե­րու խոր­հուրդի վեր­ջերս կա­յացած նիս­տի մը ըն­թացքին վար­չա­պետը յայ­տա­րարեց, որ նախորդ օր քննար­կում մը ու­նե­ցած է իր իսկ հռչա­կած իրա­կան Հա­յաս­տա­նի գա­ղափա­րին շուրջ։ Այդ քննարկման մաս­նա­կից­նե­րը եզ­րա­կացու­ցած են, որ պե­տու­թեան յաջող ըն­թացքին անհրաժեշտ դե­րակա­տար­նե­րու 95 տո­կոսը լաւ եւ հասու չէ. եւ նոյն վի­ճակը կը տի­րէ միւս բնագաւառնե­րուն մէջ, ինչպէս ար­հեստնե­րու (ջրմու­ղա­գործներ, դեր­ձակներ), բայց նաեւ եւ յատ­կա­պէս պե­տական ծա­ռայու­թեանց մէջ (ու­սուցիչ­ներ, պե­տական եւ հա­մայնքնե­րու պաշ­տօ­նեաներ)։

– Են­թադրենք,– յայ­տա­րարած էր ան 2018-ին,– որ վի­ճակը նոյնն է ամէ­նուր, նե­րառեալ կա­ռավար­ման մէջ։ Եթէ կա­րելի է նոյն ձե­ւով ինքնա­շարժ վա­րել, ին­չո՞ւ չի կրնար մէ­կը նոյն ձե­ւով կա­ռավա­րու­թեան ան­դամ կամ պե­տական պաշ­տօ­նեայ ըլ­լալ։ Մենք պէտք է ըն­դունինք,–աւել­ցուցած էր ան,– որ եօթը տա­րի յե­տոյ, մարդիկ առտուընէ իրի­կուն պի­տի ըսեն, որ այս կա­ռավա­րու­թիւնը ան­յարմար քատրա­յին քա­ղաքա­կանու­թիւն կը վա­րէ։ Սա­կայն, պէտք է ըն­դունիլ՝ այո՛, կա­ռավա­րու­թիւնը ան­յարմար քատրա­յին քա­ղաքա­կանու­թիւն կը վա­րէ, քա­նի որ եր­կի­րը կը դի­մագ­րա­ւէ քատրա­յին ճգնա­ժամ, մարդկա­յին պաշարի­ ճգնա­ժամ։

Այս յայ­տա­րարու­թիւննե­րէն գրե­թէ եօթը տա­րի յե­տոյ, կա­ռավա­րու­թեան ղե­կավա­րը կը հաս­տա­տէ, որ գո­յու­թիւն ու­նի լաւ քատրե­րու փոքր խումբ մը, սա­կայն պե­տական ծա­ռայու­թեան պաշ­տօնները զա­նոնք չեն հրապուրեր։

Կա­ռավա­րու­թեան ղե­կավա­րը այս հա­մոզ­ումին հա­սաւ նա­խարար­նե­րու խոր­հուրդի նիս­տի ընթացքին Կրթու­թեան նա­խարար Ժան­նա Անդրէաս­եանի ներ­կա­յացու­ցած ար­դիւնքնե­րէն յե­տոյ, ըստ որոնց Հա­յաս­տա­նի մէջ 437 դպրոց­ներ փոր­ձած են տնօ­րէն­ներ նշա­նակել վեր­ջին եր­կու տա­րինե­րու ըն­թացքին ըն­դունուած նոր չա­փանիշ­ե­րուն հա­մաձայն, սա­կայն միայն 30 տո­կոսը յա­ջողած է։ Թեկ­նա­ծու­նե­րուն միայն 13 տո­կոսը ներ­կա­յացու­ցած են զար­գացման հա­մոզիչ ծրա­գրեր։

Յայտնի չէ, թէ ի վեր­ջոյ գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թեան ղե­կավա­րին՝ քատրա­յին ճգնա­ժամի մա­սին այս սուր քննա­դատու­թիւնը որո՞ւն ուղղուած էր, սա­կայն ան նշեց, թէ ըստ իրեն՝ որոնք են պատ­ճառնե­րը.- բնա­կավայ­րե­րու աւե­լի քան 70 տո­կոսը ման­կա­պար­տէզ չու­նի, եւ դպրոց­նե­րու աւե­լի քան 70 տո­կոսը կի­սաքան­դ է, թէ՛ քա­ղաքա­շինու­թեան, թէ՛ բո­վան­դա­կու­թեան առու­մով։

Կրթու­թիւնը դասել առաջ­նա­հեր­թութիւննե­րու վե­րին մա­կար­դա­կին

Երկրին յաջողութեամբ վերակառուցման համար ժողովուրդին օգնելու ճամբան կ՚անցնի կրթա­կան լա­ւագոյն ծրա­գրե­րէն, որոնք կրնան յա­ռաջ­խա­ղացք բե­րել թէ՛ մեծ, թէ՛ փոքր քա­ղաք­նե­րուն եւ գիւ­ղե­րուն։ Ան կ՚անցնի նաեւ նոր արհեստագիտութիւններու, քա­ղաքա­կան փի­լիսո­փայու­թեան, մարդկա­յին գի­տու­թիւննե­րու (ըն­կե­րաբա­նու­թիւն, ազ­գագրու­թիւն, պատ­մութիւն, մար­դա­բանու­թիւն), քա­ղաքա­կան գի­տու­թեան, վար­չա­կան գի­տու­թիւննե­րու (պե­տական ծա­ռայու­թիւն, հա­մայնքներ), ինչպէս նաեւ գիւ­ղատնտե­սական բնա­գաւառ­նե­րու մէջ պատշաճ ու­սուցումէն։ Զարգացման այս օգ­նութիւ­նը պէտք է նպա­տակադ­րէ հաստատել արդիւնաւէտ են­թա­կառոյցներ եւ արդէն գոյութիւն ունեցողները՝ ար­դիակա­նաց­նել (օր.՝ ելեկտրա­կանու­թեան հա­մակար­գեր, ջուրի արեգակնային ուժանիւթով ջեռուցման համակարգեր՝ տու­նե­րու եւ գիւ­ղատնտե­սական կա­ռոյցնե­րու տա­նիք­նե­րուն վրայ եւ այլն)։ Նման ծրա­գրե­ր թոյ­լ պիտի տան Հա­յաս­տա­նի բնա­կիչ­նե­րուն տիրապետել իրենց մաս­նա­գիտու­թիւննե­րուն եւ ապա­հովե­լ անոնց սե­փական ապա­գան։ Ճիշդ այնպէս, ինչպէս ըրին մեր ծնող­նե­րը Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք, իրենց աք­սո­րի վայրերուն մէջ մէկդի դնելով գաղ­թա­կանի կար­գա­վիճա­կն ու համարկուելով արեւմտեան հա­սարա­կու­թիւննե­րուն մէջ, որոնք օժ­տուած էին նիւ­թա­կան այդ յար­մա­րու­թիւննե­րով. ուրեմն սփիւռք հաստատուած հայուն կը մնայ այդ ճի­գը ընել բո­լորին բա­րօրու­թեան հա­մար։ Մեր ծնող­նե­րուն եւ մեծ հայ­րե­րուն ժա­մանակ, այս գաղ­թա­կանական ճամ­բարնե­րը տե­ւեցին մին­չեւ 1965 թուակա­նը, միեւ­նոյն ժա­մանակ կազ­մե­լով մեր պատ­մութեան մէկ մա­սը, մինչ այդ նախ­կին գաղ­թա­կան­նե­րը իրենց զա­ւակ­նե­րը կ՚ու­ղարկէին արեւմտեան դպրոց­ներ կամ հա­մալ­սա­րան­ներ՝ սոր­վե­լու։ Անոնք դար­ձան հմուտ մաս­նա­գէտ­ներ եւ լաւ քա­ղաքա­ցիներ։ Ու­րեմն, լու­ծումը հասանելի է։

Ստեղծել հայրենադարձութեան ազ­գա­յին գոր­ծա­կալու­թիւն մը

1991-ին «եր­կա­թէ վա­րագոյր»-ի ան­հե­տացու­մէն յե­տոյ, օտա­րերկրեայ հաս­տա­տու­թիւննե­րու ներ­կա­յու­թիւնը Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան մէջ նպաս­տեց բազ­մա­թիւ ճար­տա­րագէտ­նե­րու, գիտ­նա­կան­նե­րու եւ ղե­կավար պաշտօններ վարողնե­րու զար­գացման. բայց անոնցմէ շա­տերը գտան իրենք զի­րենք իբ­րեւ ար­տա­գաղ­թողներ։ Անհրա­ժեշտ է, որ անոնք վե­րադառ­նան եր­կիր, հարստա­ցած՝ իրենց փոր­ձա­ռու­թիւննե­րով, ար­ժէ­քաւոր կա­պերով եւ ցան­ցե­րով, զորս ձեռք բե­րած են ար­տա­սահ­մա­նի մէջ։ Սփիւռքի հայ մաս­նա­գէտ­նե­րը նոյնպէս շատ բան ու­նին տա­լու այս բնա­գաւա­ռին մէջ։ Տե­ղացի բնակ­չութիւ­նը լսե­լ ու յար­գե­լ սոր­վե­լէ յե­տոյ, անոնք պէտք է յար­մա­րին տե­ղական պայ­մաննե­րուն եւ բաժ­նեն իրենց գործնա­կան հմտու­թիւննե­րը։

Փո­փոխու­թիւնը այն ամե­նադ­ժուար պայ­մաննե­րէն մէկն է, որուն մար­դ պէտք է համակերպի, եթէ կ՚ուզէ յա­ռաջ­դի­մել։ Առանց փո­փոխու­թեան,– որ նաեւ կը նե­րառէ վտանգներ,– ո՛չ յա­ռաջ­դի­մու­թիւն կայ, ո՛չ ալ յա­ջողու­թիւն։ Հա­յաս­տա­նի եւ Իս­րա­յէլի մի­ջեւ տար­բե­րու­թիւննե­րէն մէ­կը այն է,– հա­յերու բեր­նին մէջ յաճախ կրկնուող համեմատութիւն մը,– որ առա­ջինը ճամբայ ելած է խո­րապէս ար­մա­տացած խորհրդա­յին մշա­կոյ­թէն եւ փոր­ձա­ռու­թիւննե­րէն, մինչդեռ երկրոր­դը իր առջեւ ու­նէր մաքուր թուղթ մը՝ լեց­նե­լու հա­մար։

Սա կը նշա­նակէ՞, որ հին ժա­մանակ­նե­րուն մենք բարձր որա­կի քատ­րեր չու­նէինք։ Այս եր­կի­րը ծնունդ տուած է հա­մաշ­խարհա­յին հռչա­կի գիտ­նա­կան­նե­րու, ինչպէս Վիկտոր Համ­բարձու­մեանը՝ Բիւ­րա­կանի աստղա­դիտա­րա­­նի մէջ զար­գա­ցած աստղա­ֆիզի­քական տե­սու­թիւննե­րու հիմ­նա­դիր­նե­րէն մէ­կը։ Գի­տու­թիւննե­րու հան­ճա­րը կը խրա­խու­սուէր, կար­գա­պահու­թիւնը կը պար­տադրուէր, սա­կայն կը պակ­սէր խօ­սելու, մտա­ծելու եւ ձեռ­նարկե­լու ազա­տու­թիւնը։ Միակ կու­սակցու­թեան մը մէջ մե­կու­սա­ցու­մը ցոյց տուաւ, որ ար­դիւնա­ւէտ չէ։ Խորհրդա­յին­նե­րու եւ ամե­րիկա­ցինե­րու մի­ջեւ զի­նուե­լու մրցա­վազ­քը կոր­ծա­նեց գո­յու­թիւն ու­նե­ցող հա­մակար­գը, որ գէշ նա­խագ­ծուած էր, այնքա՜ն ակնյայտ էին անոր կառուցային թե­րու­թիւննե­րը։

Սա­կայն օգ­տա­կար չէ ան­ցեալին ապաս­տա­նիլը։ Ճի՛շդ է, անջնջելի ու անփոփոխելի է անցեալը, բայց ան կրնայ վնասակար չափանիշ դառնալ մա՛նաւանդ երբ գէշ գոր­ծա­ծուի։ Յամենայն դէպս, հրա­տապը ա՛յ­սօրն է, որով­հե­տեւ ներ­կայի ժա­մանա­կը դժուար է, ան կ՚արա­գաց­նէ անո­րոշու­թիւնն ու անձկութիւնը։ Ուստի, մենք պար­տա­ւոր ենք մեր առաջ­նա­հեր­թութիւննե­րը ընտրելու,– որով­հե­տեւ ընտրե­լ կը նշանակէ նաեւ հրա­ժարիլ,– եւ բո­լորս միասին աշ­խա­տելու վե­րակա­ռու­ցե­լու հա­մար աւե­լի քան 3000-ամեայ պատ­մութեան ժա­ռան­գորդ ազգի մը այս երի­տասարդ պե­տու­թեան հիմ­նա­կան տար­րե­րը, անգամ մը եւս ապացուցե­լու հա­մար, որ հա­յերը ամէն բանէ առաջ կա­ռու­ցողներ են, քա­նի որ այ­սօր հարկ է վե­րակա­ռու­ցել մեր հասարակաց հարստութիւնը՝ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թիւնը, անոր մինչեւ ամենայետին ան­կիւննե­րը։

Ռ.Ա. 

Փարիզ, 9 Ապրիլ 2025

robertaydabirian@gmail.com ■