Նոյեմբեր 20-23 տեղի կ՚ունենայ Ֆրանսայի «Հայաստան» հիմնադրամի Ֆոնեթոն-դրամահաւաքը։ Այս առթիւ սոյն կա­ռոյ­ցի նախագահ՝ Պետրոս Թերզեանի հետ մեր կատարած հար­ցա­զրոյցին՝ քննարկեցինք Հայաստանի ու հայութեան դի­մա­գրա­ւած խնդիրներն ու կարիքները եւ զանոնք լուծելու համար Հիմ­նադրամին ի գործ դրած ջանքերը։

«Նոր Յա­ռաջ» – Շու­տով պի­տի սկսի Ֆոնեթոնը, լաւ առիթ մըն է հաս­կնա­լու հա­մար ձեր գոր­ծունէու­թեան դաշ­տե­րը, ձեր տա­րած աշ­խա­տան­քին ծա­ւալը։ Ան­կա­խու­թե­նէն ի վեր, տա­րինե­րու ըն­թացքին, Հիմ­նադրա­մը իր գոր­ծունէու­թիւնը ծա­ւալեց եւ ըն­դարձա­կեց եւ Ար­ցա­խի կո­րուստէն ետք, նոր պայ­մաննե­րուն յար­մա­րեցաւ։ Որո՞նք են այ­սօր Հիմ­նադրա­մի գոր­ծունէու­թեան գլխա­ւոր կա­լուած­նե­րը։

Պետ­րոս Թեր­զեան – Ինչպէս որ նշե­ցիք, ժա­մանա­կի ըն­թացքին փոր­ձե­ցինք յար­մա­րիլ տեղ­ւոյն պա­հանջքնե­րուն, օրի­նակի հա­մար՝ երբ Հիմ­նադրա­մը ստեղ­ծուեցաւ 1992-ի Մարտ ամ­սուն, այ­սինքն Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թե­նէն 6 ամիս ետք, այդ ժա­մանա­կուան Հա­յաս­տա­նի մէջ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող գլխա­ւոր մարտահրաւէրնե­րը եր­կուք էին, նախ 1988-ի երկրա­շար­ժին պատ­ճա­ռած վնաս­նե­րուն վե­րա­կանգնու­մը աղէ­տի գօ­տիին մէջ, երկրորդ տնտեսութեան վե­րա­կանգնումը՝ սո­վետա­կան տնտե­սու­թեան ան­կումէն ետք, որ մե­ծապէս ազ­դած էր Հա­յաս­տա­նի վրայ. տնտե­սու­թիւնը ուղղա­կի քայ­քա­յուած վի­ճակի մէջ էր, ասոնք էին գլխա­ւոր պա­հանջքնե­րը: Ար­դէն տա­րի մը ետք ասոնց վրայ աւել­ցաւ եր­րորդ պա­հանջք մը. եր­բոր Թուրքիա եւ Ազեր­պայճա­ն սահ­մաննե­րը փա­կեցին, կա­զամու­ղը ան­դա­դար կը պայ­թե­ցուէր Վրաս­տա­նի մէջ, ճամ­բա­ները որ կը կա­պէին Հա­յաս­տա­նը Ռու­սաստա­նին, ան­դա­դար կ՚են­թարկուէին խափանարար արարքներու եւ ու­րեմն եր­կի­րը ուղղա­կի խեղ­դա­մահ ըլ­լա­լու վի­ճակին մէջ էր: Իսկ յե­տոյ աւել­ցաւ չոր­րորդ հսկայ կա­րիք մը՝ երբ 1994-ին հրա­դադար հռչա­կուե­ցաւ Ղա­րաբա­ղի պա­տերազ­մին, պէտք եղաւ վե­րակա­ռու­ցել Ղա­րաբա­ղը, որ ահա­ւոր վի­ճակի մէջ էր: Այսպէս մենք փոր­ձե­ցինք ամէն շրջա­նի պա­հանջքնե­րուն պա­տաս­խա­նել մեր կա­րելիու­թիւննե­րու սահ­մաննե­րուն մէջ: Սկիզ­բը, այո՛, աղէ­տի գօ­տիին վե­րականգնումն էր գլխա­ւոր առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը, յե­տոյ երբ սահ­մաննե­րը փա­կուե­ցան եւ խզուեցան կա­զի մատակարարումը, եր­կա­թու­ղիի կապը եւ այլն, ձեռնարկեցինք «Ձմեռ» ծրա­գրին, 1993-ի վեր­ջա­ւորութեան –1994-ի սկիզ­բը, որ­պէսզի շատ արագ կեր­պով գու­մարներ հա­ւաքենք եւ փոր­ձենք Պարսկաս­տա­նի ճամ­բով Հա­յաս­տան բերել, ինչ որ այ­լեւս կա­րելի չէր Վրաս­տա­նի ճամ­բով բե­րել: Հոն ար­դէն պէտք եղաւ զօ­րաց­նել Հա­յաս­տա­նի կա­պը Պարսկաս­տա­նի հետ՝ գլխա­ւորա­բար ճա­նապար­հա­շինու­թիւն: Ան­կէ ետք երբ Ղա­րաբա­ղի հրա­դադա­րը հռչա­կուե­ցաւ, ան­մի­ջապէս ժո­ղով գու­մա­րուե­ցաւ եւ մե­զի տրուեցաւ յստակ պաշ­տօն մը՝ մենք պէտք է կա­ռու­ցէինք գո­յու­թիւն չու­նե­ցող են­թա­կառոյցներ՝ գլխա­ւորա­բար ճա­նապարհներ, դպրոց­ներ, հի­ւան­դա­նոց­ներ, կա­զամուղներ, ջու­րի մատակարարման համակարգ: Մին­չեւ 2020-ի պա­տերազ­մը Հիմ­նադրա­մը Ղա­րաբա­ղին վե­րաբե­րող իր վրայ դրուած պար­տա­կանու­թիւննե­րը ամ­բողջո­վին իրա­գոր­ծեց: Այ­սինքն աւե­լի քան 350 քմ. ճամ­բու կա­ռու­ցում, տաս­նեակ­նե­րով դպրոց­նե­րու կա­ռու­ցում, տաս­նեակ գիւ­ղե­րու ջու­րի մա­տակա­րարում եւ այլն, եւ այլն: Չկայ գիւղ մը Ղա­րաբա­ղի մէջ, որ դարձած չըլլայ Հիմ­նադրա­մի ու­շադրու­թեան առար­կան: Դժբախ­տա­բար, այս բո­լորը կորսնցու­ցինք Ղա­րաբա­ղի ան­կումով, հե­տեւա­բար մեր առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը փո­խուե­ցաւ. գլխա­ւոր առաջ­նա­հեր­թութիւ­նը որ հի­մա ու­նինք, սահ­մա­նային գիւ­ղե­րու նե­ցուկ կանգնիլն է, գլխա­ւորա­բար երեք մար­զե­րէ ներս՝ Սիւ­նի­քի (որ մինչ այդ սահման չէր, բայց սահման դարձաւ), Գե­ղար­քունի­քի (որուն մէկ մա­սը սահ­ման չէր, սահման դար­ձաւ) եւ Տա­ւու­շը, որ առա­ջին օրէն սահ­ման էր: Տա­ւու­շի մէջ, ուր սկսած էինք աշ­խա­տիլ 2009-էն, իրագործեցինք գիւ­ղա­կան հսկա­յական ծրա­գիր մը շնոր­հիւ «Հօ տը Սէն» ֆրան­սա­կան նա­հան­գի օժան­դա­կու­թեան. այդ ժա­մանակ Փաթ­րիք Տեվեճեանն էր նա­խագա­հը, ներ­կա­յիս Ժորժ Սիֆ­րէ­տին է եւ կրնամ ըսել որ «Հօ տը Սէն»-ը հա­ւատա­րիմ մնաց իր ստանձնած պա­տաս­խա­նատ­ւութիւննե­րուն, օգ­նութիւ­նը շա­րու­նա­կեց այնպէս ինչպէս որ էր եւ սա ուղղա­կի խոր երախ­տա­գիտու­թեան պատ­ճառ է: Բա­րեբախ­տա­բար Տա­ւու­շի ծրա­գիրը ար­դէն իսկ մեզ մտցու­ցած էր գիւ­ղատնտե­սու­թեան կա­լուած եւ բա­ւական մեծ փոր­ձա­ռու­թիւն ու­նէինք, հոն բաժնած ըլլալով հա­զարա­ւոր տնկի­ներ պտղա­տու ծա­ռերու, մի­լիոնա­ւոր ծի­լեր՝ բան­ջա­րանոց­նե­րու հա­մար, մէջ­տեղ բե­րած էինք եօթը գօօփե­րաթիւ­ներ, շատ մեծ ու արդիական ագա­րակ մը՝ ուր նաեւ կա­թի ար­տադրու­թե­նէն զատ հաս­տա­տած էինք պա­նիրի ար­տադրու­թիւն. Իջե­ւանի մէջ կար նաեւ ար­հեստի վար­ժա­րան, որ այ­սօր կը կրէ Փաթ­րիք Տե­վեճեանի անու­նը: Տա­ւու­շի մէջ ամ­բա­րուած այս բո­լոր փոր­ձա­ռու­թիւննե­րը մե­զի թոյլ տուին 2021-ին շատ արագ գործի անցնիլ Սիւ­նի­քի մէջ եւ այ­սօր հոն եւս արդէն տարած ենք հսկա­յական աշ­խա­տանք. Սիւ­նի­քի 127 գիւ­ղե­րէն չկայ ոչ մէկը, ուր տարած չըլլանք աշ­խա­տանք: Այ­սօր ընդհա­նուր առ­մամբ 281 սահ­մա­նամերձ գիւ­ղե­րու մէջ գոր­ծունէու­թիւն տա­րած ենք եւ կը տա­նինք: 2020-ի եւ 2023-ի պա­տերազմնե­րէն ետ­ք աւել­ցաւ ար­ցախցի­ներու հար­ցը, այն ար­ցախցի­ները, որոնք ապաս­տան գտան Հա­յաս­տա­նի մէջ. այդ ուղղու­թեամբ ալ կ՚աշ­խա­տինք: Մեր սկիզ­բի փնտռտուքնե­րէն ետք որո­շեցինք ընտրել շատ հե­տաքրքրա­կան ու­ղի մը՝ վերականգնել գիւ­ղե­րու այն  դա­տարկ բնա­կարան­նե­րը,– որոնց բնա­կիչ­նե­րը գաղ­թած են,– որ­պէսզի ար­ցախցի­ներ կա­րենան գնել զա­նոնք, շնոր­հիւ նաեւ Հա­յաս­տա­նի պե­տու­թեան ար­ցախցի­ներուն տրամադրած օգ­նութիւննե­րուն: Մենք այդ տու­նե­րը 2 ամ­սուան ըն­թացքին հիմ­նո­վին կը նո­րոգենք եւ անոնց յա­րակից հո­ղամա­սերը կը յա­գեց­նենք մի­ջոց­նե­րով՝ տնկի­ներ, ջեր­մոցներ, գիւ­ղատնտե­սական գոր­ծիքներ, որ­պէսզի ար­ցախցի­ները ոչ միայն բնա­կարան ու­նե­նան, այլ նաեւ աշ­խա­տան­քի մի­ջոց­ներ: Ար­դէն իսկ 70 ըն­տա­նիք այսպէսով վե­րաբ­նա­կուած է եւ այս աշ­խա­տան­քը կը շա­րու­նա­կուի: Վեր­ջին ծրա­գիրը՝ Սիւ­նի­քի ամե­նամեծ՝ 35 քմ.-նոց ջրանցքին վե­րանո­րոգ­ման ծրա­գիրն է. ան կառուցուած է 1970-ական­նե­րուն եւ այս վեր­ջին տա­րինե­րուն դադ­րած էր գոր­ծե­լէ, որով­հե­տեւ քայ­քա­յուած վի­ճակի մէջ է: Այս ծրա­գիրը կ՚իրա­կանաց­նենք գոր­ծակցա­բար ՄԱԿ-ի ծրա­գրե­րէն մէ­կուն, նաեւ ու­նինք Ֆրան­սա­յի կա­ռավա­րու­թեան նե­ցու­կը։ Կը յուսանք ջրանցքին ամբողջական վերանորոգութիւնը աւարտել 2027-ին, որուն շնորհիւ Սիւ­նի­քի ոռոգ­ելի տա­րած­քը պիտի աւելնայ 7%՝ շուրջ 2800 հեկ­տար. աւե­լի քան 4500 ըն­տա­նիք պի­տի օգ­տուի այս ծրագ­րէն, շատ մեծ նպաստ պիտի ունենայ Սիւ­նի­քի գիւ­ղատնտե­սու­թեան եւ ընդհան­րա­պէս՝ Հա­յաս­տա­նի գիւ­ղատնտե­սու­թեան:

«ՆՅ» – Հա­յաս­տա­նի կա­ռավա­րու­թիւնը տա­րուէ-տարի կը բարձրաց­նէ պետական պիւտճէն եւ բա­ւական ծրագ­րեր կ’իրա­գոր­ծէ։ Ինչպէ՞ս տե­ղի կ’ու­նե­նայ ծրագրերու իրագործման բաշ­խումը, թերեւս աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել՝ հա­մագոր­ծակցու­թիւնը ձեր եւ կա­ռավա­րու­թեան։ Ինչպէ՞ս կ’ընտրէք ձեր ծրագ­րե­րը, ինչպէ՞ս կ՚որոշէք ո՞ր ճիւ­ղին կամ ո՞ր կա­լուա­ծին մէջ աւե­լի ներդրում ու­նե­նալ։ Նաեւ՝ ինչպէ՞ս տե­ղի կ’ու­նե­նայ Հիմ­նադրա­մի բազ­մա­թիւ մաս­նա­ճիւ­ղե­րուն մի­ջեւ ներ­քին բաշ­խումը։

Պ. Թ. – Հա­յաս­տա­նի կա­ռավա­րու­թեան պայ­մաննե­րը մե­ծապէս փո­խուե­ցան այս վեր­ջին տա­րինե­րուն եւ մենք այդ նկա­տի ու­նինք մեր գոր­ծունէու­թեան մէջ: Գա­ղափար մը տա­լու հա­մար՝ 2026-ին կը նա­խատե­սուի 7 մի­լիառ եւ­րո­յի մուտք Հա­յաս­տա­նի պե­տական պիւտճէին հա­մար, 10 տա­րի առաջ միայն 2 մի­լիառի մուտք էր միայն: Ան­շուշտ շնոր­հիւ այս եկա­մուտնե­րու բարձրա­ցու­մին, Հա­յաս­տա­նի կա­ռավա­րու­թեան ներդրումներն ալ բարձրա­ցած են շատ մը կա­լուած­նե­րու մէջ՝ գլխա­ւորա­բար ճա­նապար­հա­շինու­թեան եւ դպրո­ցաշի­նու­թեան մէջ, եր­կու մար­զե­ր որոնց մէջ շատ աշ­խուժ էինք. հետեւաբար, հի­մա Հա­յաս­տա­նի պետութիւնը պէտք չու­նի Հիմ­նադրա­մին վե­րոն­շեալ կա­լուած­նե­րէն ներս: Ու­րեմն մենք ստանձնե­ցինք աւե­լի մաս­նա­գիտա­կան գոր­ծունէու­թիւն. օրինակի համար՝ մինչ կա­ռավա­րու­թիւնը դա­սական դպրոց­ներ կը կա­ռու­ցէ, մենք կը կա­ռու­ցենք ման­կա­պար­տէզներ եւ ար­հեստի վար­ժա­րան­ներ: Հոս դե­րերու բաշ­խում կայ՝ կա­ռավա­րու­թեան եւ մեր մի­ջեւ: Առ­նենք ջու­րի բնա­գաւա­ռը. հի­մա ար­դէն կ՚իրա­գոր­ծենք ծրա­գրեր, որոնց մէկ մա­սը կա՛մ կա­ռավա­րու­թիւնը կը հո­վանա­ւորէ, կամ կը մաս­նակցի մեր հո­վանա­ւորու­թեան: Վեր­ջերս Սիւ­նի­քի հիւ­սի­սը գտնուող Վա­ղադուր սահ­մա­նամերձ գիւ­ղին մէջ ջու­րի պա­կաս կար, կա­ռավա­րու­թիւնը ստանձնեց ջուրի մատակարարումը մին­չեւ գիւ­ղին մուտքը, մենք ստանձնե­ցինք բաշ­խումը գիւ­ղէն ներս: Այ­սինքն իւ­րա­քան­չիւր տուն հի­մա ու­նի ցանց եւ ջուր կը ստա­նայ շնո­րհիւ այդ ցան­ցին: Այսպէս կը հա­մագոր­ծակցինք իրա­րու հետ եւ սա միակ ձեւն է ան­շուշտ, որպէսզի ար­դիւնա­բեր ըլ­լան գոր­ծունէու­թիւննե­րը: Մենք աւե­լի մօտ ենք գիւ­ղա­ցինե­րուն, մինչ դժուար է գիւ­ղա­ցինե­րուն մօ­տենա­լը պե­տու­թեան հա­մար, որ մեծ ծրագ­րեր կ՚իրա­գոր­ծէ: Մենք ու­նինք տեղ­ւոյն վրայ աշ­խա­տող, գոր­ծուն մար­դիկ, որոնք մօտ են գիւ­ղա­ցինե­րուն. օրի­նակի հա­մար՝ մեր աշխատողներն են Սիւ­նի­քի բնա­կիչ­ներ, որոնք գիւղ առ գիւղ ծա­նօթ են պայ­մաննե­րուն, ու­րեմն մե­զի հա­մար աւե­լի դիւ­րին է գիւ­ղա­ցինե­րու կա­րիք­նե­րուն տե­ղեակ ըլ­լալ եւ պա­տաս­խա­նել: Ուրիշ օրի­նակ մըն ալ. մեծ թի­ւով մե­ղուի փե­թակ­ներ բաժ­նե­ցինք ան­ցեալ տա­րինե­րուն, որուն զու­գա­հեռ գիւղ առ գիւղ վար­ժութեան դա­սըն­թացքներ կազմակերպեցինք, սոր­վե­ցու­ցինք թէ ինչպէս պէտք է մե­ղու­նե­րով զբա­ղիլ, մեղր ար­տադրել, յա­ռաջա­ցած հի­ւան­դութիւննե­րու պա­րագա­յին ի՞նչ պէտք է ընել: Սա կա­ռավա­րու­թեան հա­մար դժուար է ընե­լը, որով­հե­տեւ ուղղա­կի՛, մօ­տէ՛ն պէտք է աշ­խա­տիլ: Մէկ խօս­քով մաք­րոէքո­նոմիի եւ միք­րոէքո­նոմիի տար­բե­րու­թիւն է: Մենք միք­րոէքո­նոմիով կրնանք աշ­խա­տիլ, կա­ռավա­րու­թեան հա­մար մաք­րոէքո­նոմիք ծրագ­րե­րը աւե­լի ձեռնտու են: Նոյնպէս երբ պտղա­տու ծա­ռերու տնկի­ներ կը բաժ­նենք, մօ­տէն կը հե­տեւինք, Ֆրան­սա­յէն մաս­նա­գէտ­ներ կու գան եւ հոդ ալ դա­սըն­թացքներ կը կազ­մա­կեր­պենք, որ­պէսզի այդ տնկի­ները աճե­ցուին ար­դիական մե­թոտ­նե­րով եւ այլն: Նշեմ, որ հի­մա ար­դէն պտուղնե­րու ար­տադրու­թիւնը աւելցած է շնոր­հիւ մեր այս եր­կար տա­րինե­րու աշ­խա­տանքնե­րուն Տա­ւու­շի, թէ Սիւ­նի­քի մէջ: Հե­տեւա­բար հի­մա ար­դէն կ՚օգ­նենք որ գիւ­ղա­ցինե­րը ստեղ­ծեն վա­ճառ­քի քօօփե­րաթիւ­ներ, այ­սինքն իրենց ար­տադրու­թիւննե­րը քով-քո­վի բե­րեն եւ աւե­լի զօ­րաւոր դիր­քով մտնեն շու­կայ, ոչ թէ մնան միջ­նորդնե­րու կշի­ռին տակ: Կայ նաեւ չոր միր­քե­րու աշ­խա­տան­քը. կը փորձենք գիւ­ղա­ցիին հա­մար ստեղծել պա­տեհ պայմաններ՝ յարմար պահուն շու­կայ իջ­նե­լու, որ ստի­պուած չըլ­լայ իր արտադրութիւնը վաճառելու որե­ւէ գի­նով: Ու­րեմն մենք հա­սած ենք նոր հանգրուանի. մին­չեւ հի­մա միայն տնկի­ներու կամ սերմե­րու բաշ­խում էր, հի­մա ար­դէն կ՚օգ­նենք գիւ­ղա­ցինե­րուն որ քով-քո­վի գան եւ իրենց ար­տադրու­թեան վա­ճառ­քով զբա­ղին։ Այսպէս տե­ղի կ՚ու­նե­նայ բա­ժանու­մը կա­ռավա­րու­թեան եւ մեր մի­ջեւ:

«ՆՅ» – Բնա­կանա­բար այս ամբողջը կա­պուած է նաեւ նիւ­թա­կան մի­ջոց­նե­րու հետ։ Եթէ Հիմ­նադրա­մի նիւ­թա­կան մի­ջոց­նե­րը նե­րէին, ու­րիշ կա­լուած­ներ կա՞ն, ուր պի­տի ու­զէր աւե­լի ներգրա­ւուիլ։

Պ. Թ. – Այո՛, շատ պի­տի ու­զէինք, շատ մեծ կա­րիք­ներ կան գիւ­ղե­րու մէջ, բայց ինչպէս որ ըսիք, դժբախտաբար նիւ­թա­կան պայ­մաննե­րը չեն նե­րեր ներ­կա­յիս: Հսկա­յական ջու­րի կա­րիք կայ: Վեր­ջին եր­կու տա­րուան ըն­թացքին 13 գիւ­ղ ջուր հաս­ցուցինք: Տա­կաւին վեր­ջերս, շնոր­հիւ «Պօ­ղոսեան» հիմ­նադրա­մին՝ կա­րողա­ցանք ջուր հայ­թայթել Նռնա­ձոր գիւ­ղին: Եթէ աւե­լի մեծ կա­րելիու­թիւններ ու­նե­նայինք՝ առա­ջին հեր­թին կրնա­յինք աւե­լի արագ օգ­տա­կար ըլ­լալ գիւ­ղա­ցինե­րուն, աւե­լի մեծ մասշտաբնե­րով, որով­հե­տեւ կա­րիք­նե­րը շա՜տ-շա՜տ մեծ են: Այ­սօր վեր­ջին հա­շուարկնե­րով Հա­յաս­տա­նի մէջ աղ­քա­տու­թեան մա­կար­դա­կը կը գնա­հատուի 22%, այ­սինքն բնակ­չութեան 22%-ը աղ­քատ կը նկա­տուի: Բայց սա ընդհա­նուր մի­ջին մըն է: Եթէ առ­նենք գիւ­ղե­րու պա­րագան հոն 40%-էն աւե­լի է աղ­քա­տու­թեան ցու­ցա­նիշը: Եթէ մէ­կը այ­ցե­լէ Երե­ւան եւ մնայ միայն հոն, պի­տի վե­րադառ­նայ եւ կար­ծէ, որ Հա­յաս­տա­ն Եւ­րո­պայի որոշ եր­կի­րներուն նման եր­կիր մըն է, ինչպէս Պուլկա­րիան, Ալ­պա­նիան եւ այլն, բայց այդպէս չէ, եթէ Երե­ւանէն դուրս գայ մէ­կը եւ մտնէ գիւ­ղե­րը, հոն պի­տի անդրա­դառ­նայ, թէ որքա՜ն խեղճ է վի­ճակը գիւ­ղա­ցինե­րուն, որոնց հետ ամէ­նօրեայ կա­պի մէջ ենք: Ես տարին քա­նի մը ան­գամ կ՚այ­ցե­լեմ գիւ­ղեր եւ կրնամ խօ­սիլ օրի­նակ­ներով. Սիւ­նի­քի մէջ մին­չեւ իսկ այ­սօր կան տու­ներ, որոնք սա­լայատակ չու­նին: Այսպի­սի խեղճ պայ­մաննե­րով ապ­րող գիւ­ղա­ցիներ կան, մար­դիկ չեն գի­տեր ասի­կա: Գիւղն է այ­սօր ամե­նակա­րեւո­րը: Գիւղն է որ սահ­մա­նի վրայ է, Երե­ւանը սահ­մա­նի վրայ չէ: Եթէ մի­ջոց­ներ ու­նե­նայինք աւե­լի արագ վեր­ջացնե­լու գիւ­ղե­րու ծրա­գրե­րը, մենք շատ պի­տի ու­զէինք աշխատիլ նո­րագոյն արհեստագիտութիւններու կա­լուա­ծին մէջ. հո՛ն ալ մեծ կա­րելիու­թիւններ կան. կ՚ընենք ինչ որ կրնանք ընել, բայց բաղ­դա­տած պա­հանջնե­րուն, դժբախ­տա­բար մեր ըրա­ծը հե­ռու է կա­րիք­նե­րուն հա­մապա­տաս­խա­նելէ, որով­հե­տեւ գիւ­ղե­րուն մէջ մեծ գործ ու­նինք։

«Նոր Յա­ռաջ» – Ար­դէն 33 տա­րի է, «Հա­յաս­տան» հիմ­նադրա­մի ստեղ­ծման առա­ջին օրէն՝ նա­խագահն էք Ֆրանսայի կա­ռոյ­ցին։ Հիմնադրամը եզա­կի է իր տե­սակին մէջ, կը կեդ­րո­նանայ մար­դա­սիրա­կանին եւ բնակ­չութեան բա­րօրու­թեան վրայ, հե­ռու քա­ղաքա­կան կողմնո­րոշու­մէ։ Այս տա­րինե­րուն ըն­թացքին ի՞նչ էական փո­փոխու­թիւն նկա­տած էք ձեր գոր­ծունէու­թեան մէջ եւ տե­ղացի­ները ինչպէ՞ս կ՚ըն­կա­լեն Հիմ­նադրա­մին աշ­խա­տան­քը։ Կա՞յ նոր գոր­ծե­լաոճ, մար­դա­սիրա­կան օգ­նութեան վե­րաբե­րեալ ըն­կա­լու­մի փո­փոխու­թիւն։

Պ. Թ. – 32 տա­րի, եւ ոչ 33, որով­հե­տեւ 1993-ին է որ Հիմ­նադրա­մը Ֆրան­սա­յի մէջ ստեղ­ծուեցաւ, մէկ տա­րի ու­շա­ցու­մով, բաղ­դա­տած Հա­յաս­տա­նին։ Ինչպէս որ նշե­ցիք, ամե­նակա­րեւոր սկզբունքը որուն հա­ւատա­րիմ մնա­ցինք եւ պէ՛տք է մնանք, ապա­քաղա­քական մեր նկա­րագիրն է։ Մենք ապա­քաղա­քական ենք ու պի­տի մնանք։ Սա անհրա­ժեշ­տութիւն է, որ­պէսզի մնանք հա­մահայ­կա­կան, որով­հե­տեւ հա­մահայ­կա­կան կա­ռոյց ենք։ «Հա­յաս­տան» հա­մահայ­կա­կան հո­գաբար­ձունե­րու խոր­հուրդին մէջ ամ­բողջ հա­յաշ­խարհը ներգրա­ւուած է. այ­սինքն Հա­յաս­տա­նի պե­տու­թիւնը ներգրա­ւուած է, իր նա­խագա­հով, վար­չա­պետով, Ազ­գա­յին ժո­ղովի նա­խագա­հով, Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խարա­րով եւ այլն, կան եկե­ղեցի­ները՝ Էջ­միածին, Ան­թի­լիաս, Հայ առա­քելա­կան, կաթողիկէ, աւե­տարա­նական, կան պատ­մա­կան կու­սակցու­թիւննե­րը, այ­սինքն՝ Դաշ­նակցու­թիւն, Հնչա­կեան եւ Ռամ­կավար կու­սակցու­թիւննե­րը, կան մեծ կազ­մա­կեր­պութիւննե­րը, ինչպէս՝ ՀԲԸՄ, Կա­պոյտ խաչ… եւ ան­կախ մար­դիկ, ինչպէս՝ ես… այս հա­մահայ­կա­կան կա­ռոյցը պահ­պա­նելու հա­մար,– եւ որ­պէսզի կա­րենանք բո­լորին վստա­հու­թեամբ աշ­խա­տիլ եւ ոչ թէ հո­սանքնե­րու,– պէտք է մնանք միշտ ու միշտ ապա­քաղա­քական եւ շնոր­հիւ ասոր է, որ այ­սօր ոտ­քի ենք հա­կառակ բո­լոր այն վե­րիվայ­րումնե­րուն, զորս Հա­յաս­տա­նը ապ­րե­ցաւ ան­կա­խու­թե­նէն ի վեր եւ կ՚ապ­րի ներ­կա­յիս։ Հիմ­նադրա­մը այս բո­լորէն դուրս է, հա­մահայ­կա­կան, մար­դա­սիրա­կան, ապա­քաղա­քական մար­մին մըն է։

Երկրորդ պայ­մա­նը որ կը բա­ցատ­րէ մեր յա­ջողու­թիւնը, եթէ յա­ջողու­թիւն կա­րելի է սե­պել, մեր թա­փացի­կու­թիւնն է. Հիմ­նադրա­մը հա­զիւ ստեղ­ծուած, առա­ջին օրէն, ծայ­ր աստի­ճան խիստ հսկո­ղու­թեան պայ­մաններ հաստատուեցան՝ ներ­քին հաշուեքննութիւն (audit), ար­տա­քին հաշուեքննութիւն, շի­նարա­րական հաշուեքննութիւն, ֆի­նան­սա­կան հաշուեքննութիւն. հինգ տե­սակի հաշուեքննութիւն կայ մեր կազ­մա­կեր­պութեան մէջ։ Չկայ ու­րիշ տեղ, չէք կրնար գտնել, նոյ­նիսկ արեւմտեան եր­կիրնե­րու մէջ շատ քիչ կազ­մա­կեր­պութիւններ կան, որոնք այսքան խիստ հաշուեքննութեան մի­ջոց­ներ ու­նին։ Եւ պէտք է որ ընէինք, որով­հե­տեւ ինչպէս որ գի­տէք, յետսո­վետա­կան եր­կիրնե­րուն մէջ կա­շառա­կերու­թիւնը հա­մատա­րած է եւ Հա­յաս­տան տար­բեր չէր միւս եր­կիրնե­րէն։ «Առաւ-փա­խաւ»-ու­թիւնը սո­վետա­կան շրջան­նե­րէն մնա­ցած արուեստ մըն է։ Ու­րեմն մե­զի հա­մար անհրա­ժեշտ է մեր նուիրա­տու­նե­րուն ցոյց տալը, որ իրենց գու­մարնե­րը կը հաս­նին իրենց նպա­տակին։ Ամէն մէկ եւ­րօ կը հաս­նի իր նպա­տակին, սա շատ-շատ կա­րեւոր է։ Եւ շնոր­հիւ ասոր է, որ երեք տասնա­մեակէ ի վեր կ՚աշ­խա­տինք,– կրնամ ըսել ձեռքս սրտիս վրայ դրած,– առանց եւ­րո­յի վատ­նումի։ Այս երեք տասնա­մեակ­նե­րուն ըն­թացքին մենք ու­նե­ցած ենք ընդամէնը միայն ու միայն այ­սպէս կո­չուած՝ «հար­ցեր». անոնցմէ մէկը Արա Վար­դա­նեանի հար­ցն է, որ 2018-ին մէջ­տեղ նե­տուե­ցաւ եւ դա­տարա­նը վճռեց որ չա­րաշա­հում չկայ այդ հար­ցին մէջ, հա­կառակ անոր որ գործը ստացաւ մեծ գայթակղութեան կերպար։ Հիմ­նադրա­մը մէկ եւ­րօ իսկ չէ կորսնցու­ցած Արա Վար­դա­նեանի հար­ցին մէջ։ Երկրորդ հար­ցը որ բարձրա­ցաւ պա­տերազ­մէն ետք պե­տու­թեան փո­խան­ցուած գու­մարնե­րու հարցն է. սա լրիւ քա­ղաքա­կան հարց է, որով­հե­տեւ երբ մենք փո­խան­ցե­ցինք գու­մարնե­րը կա­ռավա­րու­թեան, այդ գու­մարնե­րը մե­զի տրուած էին նուիրա­տու­նե­րու կող­մէ, ընդառաջելով պե­տու­թեան խնդրան­քին։ Հա­յաս­տա­նի պե­տու­թիւնը խնդրած էր որ մար­դիկ իրեն օժանդակեն «Հա­յաս­տան» հիմ­նադրա­մին մի­ջոցով։ Եւ մեր պա­րտակա­նու­թիւնն էր որ պե­տու­թեան հասցնէինք այդ գու­մարնե­րը։ Ոչ թէ գայթակղութիւն էր, այլ մեր պա­տաս­խանտւու­թիւնն էր։ Եւ այ­սօր ես կրնամ ըսել, որ երեք տաս­նա­մեակ է կը գոր­ծենք առանց մէկ եւ­րո­յի կո­րուստի։ Այս է որ կը բա­ցատ­րէ մարդոց հա­ւատար­մութիւ­նը։ Ապա թէ ոչ մար­դիկ կը ձգեն ու կ՚եր­թան։ Ինչ որ շատ կա­րեւոր է երբ թա­փան­ցի­կու­թեան մա­սին կը խօ­սինք, ոչ միայն հա­շուետ­ւութիւնն է, այլեւ իրենց տեսնելը, որ մեր իրա­գոր­ծած ծրա­գրե­րը օգ­տա­կար են ժո­ղովուրդին։ Ատոր հա­մար է, որ մեր գործունէութեան մասին (ջու­րի մատակարարման առնչուող աշխատանքներ, պտղա­տու տնկի­ներ, դպրո­ցի շի­նու­թիւն, դա­սըն­թացքներ, մե­ղուա­բու­ծութիւն, արե­գակնային ուժանիւթ եւ այլն) ամէն օր կու տանք տե­ղեկու­թիւններ Դիմագիրքի մեր էջով, Ինսթակ­րա­մով եւ այլն, ուր 30 000 հե­տեւորդ ու­նինք։ Եւ ան­շուշտ ու­նինք մեր եռա­մսեայ թե­րթը եւ շնոր­հիւ ձե­զի եւ ու­րիշ լրա­սփիւռներու, կը փոր­ձենք մար­դոց տե­ղեկու­թիւն տալ։ Ինչ որ կը բա­ցատ­րէ թէ ին­չու այ­սօր ու­նինք 20 000-է աւե­լի նուիրա­տու ըն­տա­նիք։ Եթէ սա դուք բազ­մա­պատ­կէք 4-5-ով՝ կ՚ընէ 80-100 հա­զար հոգի։ Ան­շուշտ ամէն տա­րի չէ, որ կը մասնակցի այս 20 հազարը, բայց ամէն տա­րի մենք ու­նինք 10-12 000 ըն­տա­նիք, որ կը մաս­նակցի մեր ֆո­նեթոն­նե­րուն, ու­նինք հա­զարա­ւոր ըն­տա­նիք­ներ որոնք ամէն ամիս գու­մար կը նուիրեն։ Բա­ցատ­րութիւ­նը այս բո­լորին եր­կուք է. մէկ՝ թա­փան­ցկութիւն եւ եր­կու՝ օգ­տա­կար ծրա­գրեր։

«Նոր Յա­ռաջ» – Կա­ռավա­րական, շրջա­նային ու սեփական մա­կար­դա­կի վրայ Հիմ­նադրամի Ֆրան­սա­յի մաս­նա­ճիւ­ղը Ֆրան­սա-Հա­յաս­տան ռազ­մա­վարա­կան յա­րաբե­րու­թիւննե­րը զար­գացնող շար­ժիչ է։ Ինչպէ՞ս կրցաւ երկխօ­սու­թեան լուրջ օղակ հան­դի­սանալ։ Եւ դեռ զար­գա­նալու ի՞նչ հե­ռան­կարներ ու­նի։

Պ. Թ. – Այո՛, ճի՛շդ է, իս­կա­պէս մեծ ու­րա­խու­թիւն է, որ կը վա­յելենք Ֆրան­սա­յի կա­ռավա­րու­թեան վստա­հու­թիւնը, ինչպէս Հա­յաս­տա­նի բո­լոր կա­ռավա­րու­թիւննե­րու վստա­հու­թիւնը, ան­կա­խու­թե­նէն ի վեր։ Բա­ցատ­րութիւ­նը այն է, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ Ֆրան­սա­յի դես­պա­նու­թիւնը մօ­տէն կը հե­տեւի այդ բո­լոր հա­մագոր­ծակցու­թիւննե­րուն, որոնք տե­ղի կ՚ու­նե­նան Ֆրան­սա­յի եւ Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ, անոնք ըլ­լան ֆրան­սա­կան թէ հայ­կա­կան կազ­մա­կեր­պութիւններու ներգրաւմամբ։ Ֆրան­սա­յի դես­պա­ն Օլի­վիէ Տըքո­թին­յի,– որուն հետ տե­ւական կա­պի մէջ ենք եւ վեր­ջերս ալ հան­դի­պում ունեցանք,– մեզի ըսաւ՝ «ձեր աշ­խա­տան­քը ամ­բողջո­վին կը հա­մապա­տաս­խա­նէ Հա­յաս­տա­նի եւ Ֆրան­սա­յի ռազ­մա­վարու­թեան». ասոնք իր խօս­քերն են։ Օրի­նակի հա­մար, ըստ դեսպանին՝ գիւ­ղե­րու զար­գա­ցու­մը ամե­նամեծ առաջ­նե­հեր­թութիւնն է Ֆրան­սա­յի եւ Հա­յաստա­նի կա­ռավա­րու­թիւններուն համար, ինչպէս նաեւ են­թա­կառոյցնե­րու ամ­րա­ցու­մը եւ այլն։ Յոյ­սով ենք որ կը շա­րու­նա­կենք։ Այ­սօր Ֆրան­սա­յի մեծ թի­ւով հաւաքականութիւններ, նա­հանգներ, շրջան­ներ, քա­ղաք­ներ, կը գանձատրեն մեր ծրա­գրե­րը, կը մաս­նակցին այդ ծրա­գրե­րուն եւ ո՛չ միայն ֆրան­սա­կան շրջան­ներ ուր հա­յեր կը բնա­կին, ո՛չ։ Իրենց նպաստը կը բերեն նաեւ այնպի­սի շրջան­ներ ուր հա­յեր չկան, բայց պար­զա­պէս կա­պուած են Հա­յաս­տա­նին եւ կը տես­նեն որ օգ­տա­կար ծրա­գրեր կան եւ կը մաս­նակցին անոնց, մաս­նա­ւորա­բար ջու­րի հետ կապուած ծրա­գրերուն, որոնք շատ մեծ ըն­դունե­լու­թիւն ու­նին։ Յոյ­սով եմ որ կը շա­րու­նա­կուին։ Ան­շուշտ չեմ կրնար ըսել, որ մերը հայ­կա­կան միակ կազ­մա­կեր­պութիւնն է, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ ֆրան­սա­կան կա­ռավա­րու­թեան վստա­հու­թիւնը կը վա­յելէ։ Կան հայ­կա­կան ու­րիշ կազ­մա­կեր­պութիւններ ալ, ինչ որ գո­հացում կը պատ­ճա­ռէ։ Բայց ճիշդ է որ մեր պա­րագա­յին այդ մէ­կը իրա­կանու­թիւն է։ Օրի­նակ մը բերեմ ձեզի. քիչ առաջ կը խօ­սէի Սիւ­նի­քի ջրանցքին մա­սին. երբ պէտք եղաւ սկսիլ առա­ջին հա­տուա­ծի (8,5 քմ.) վերանորոգութեան, ֆրան­սա­կան կա­ռավա­րու­թիւնը ուղղա­կի մաս­նա­կցեցաւ ծրագրին. ՄԱԿ-ի Programme alimentaire mondial-ի մի­ջոցով՝ Ֆրանսայի Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խարա­րու­թիւնը 600 000 եւ­րօ տրա­մադ­րեց։ Յու­լիսի սկիզ­բը, Ֆրան­սա­յի դես­պա­նը անձնամբ ներ­կայ եղաւ ջրանցքի աշ­խա­տանքնե­րու սկսման։ Սա մեծ ու­րա­խու­թիւն է, եւ ինչպէս ըսի՝ յոյ­սով ենք, որ այսպէս ալ կը շա­րու­նա­կուի, քա­նի շատ մեծ կա­րելիու­թիւններ կան աշ­խա­տան­քա­յին գետ­նի վրայ։

«ՆՅ» – Ձեր գոր­ծունէու­թիւնը նաեւ կը ծա­ւալէք սփիւռքի մէջ, յատ­կա­պէս դպրոց­նե­րու, ինչպէս նաեւ քա­ղաքա­կան, պա­տերազ­մա­կան ազ­դակներէ տուժած տար­բեր հա­մայնքնե­րու օգ­նութիւն հասցնե­լով. ար­դեօք այս գոր­ծունէու­թիւնը ծա­ւալե­լու հնա­րաւո­րու­թիւններ, առիթ­ներ կամ ցան­կութիւն կա՞յ, թէ՞ ոչ։

Պ. Թ. – 1995-էն ի վեր կ՚օգ­նենք ֆրան­սա­հայ ամէ­նօրեայ դպրոց­նե­րու զար­գա­ցու­մին: «Հա­յաս­տան հա­մահայ­կա­կան հիմ­նադրամ»-ի բո­լոր են­թա­մար­միննե­րուն սահ­մա­նուած է 15%, ընթացիկ ծախսերու համար. մենք այդ սահ­մա­նը իջե­ցու­ցած ենք 10%-ի, որով­հե­տեւ անվճար աշ­խա­տող մեծ թի­ւով կա­մաւոր­ներ ու­նինք: Այդ խնա­յուած 5%-ը կը յատ­կացնենք դպրոց­նե­րու զար­գացման: Մար­դիկ կը կար­ծեն որ Հիմ­նադրա­մը կ’աշ­խա­տի մի՛այն Հա­յաս­տա­նի մէջ, ինչ որ սխալ է: Կան հա­մայնքներ, որոնք ճգնա­ժամա­յին պայ­մաննե­րու մէջ են՝ Հիմ­նադրա­մը կ՚օգ­նէ անոնց: Օրի­նակի հա­մար՝ Հիմնադրամը ցայսօր 3,5 միլիոն տոլարէն աւելի յատկացուցած է սու­րիահա­յու­թեան եւ լի­բանա­նահա­յու­թեան: Այս գու­մա­րին մօ­տաւո­րապէս կէ­սը Ֆրան­սա­յի Հիմնադրամէն է: Մենք ու­րախ ենք որ այս կա­րելիու­թիւննե­րը ու­նինք եւ պի­տի շա­րու­նա­կենք, բայց ան­գամ մը եւս կ՚ըսեմ, մեր անվճար աշ­խա­տող կա­մաւոր­նե­րուն շնոր­հիւ է, որ կը խնա­յենք այս գու­մարնե­րը եւ կրնանք օգ­տա­կար ըլ­լալ դպրոց­նե­րուն եւ ճգնա­ժամա­յին պայ­մաննե­րու մէջ գտնուող հա­մայնքներուն:

Հարցազրոյցը վարեց՝

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ ■

Տեսանիւթին կապն է՝ https://youtu.be/c6rHGRzEovY