Հոկտեմբեր 19-ին, Վատիկանի մէջ պաշտօնապէս պիտի յայտարարուի` Հայոց ցեղասպանութեան նահատակ` Մարտինի արքեպիսկոպոս Իգնատիոս Մալոյեանի սրբադասումը։

Ստորեւ, լոյս կ՚ընծայենք այս ուսումնասիրութիւնը, պատրաստուած Զմմառու դպրեվանքի հայոց լեզուի դասատու եւ վանքի տեղեկատուական գրասենեակի խմբագիր Սօսէ Փիլաւճեանի կողմէ։

 

“Գերպծռ. Մալոյեանի դիակը կանաչորակ էր` սակայն կը շողար արտակարգ լոյսով մը”

          Դատական բժիշկը կը յայտնէ Գերպծռ. Թափփունիի

Հայ կաթողիկէ Մարտինի նահատակ առաջնորդ` Արհ. Իգնատիոս Արք.Մալոյեան Բարի հովիւի վարկով, նահատակութեամբ եւ սրբադասմամբ դարձաւ հայ կաթողիկէ համայնքի խորհրդանիշը։ Սակայն մինչեւ օրս կան փաստաթուղթեր, մամուլի անդրադարձեր եւ արխիւային աղբիւրներ, որոնք ամբողջովին գիտական արժանավայել յայտնագործման չեն արժանացած։ Այս ուսումնասիրութիւնները այժմ ուղղուած են` ոչ միայն իր կեանքի նոր մանրամասնութիւնները բացայայտելու, այլ նաեւ իր հոգեւոր, քաղաքական եւ կրթական գործունէութիւնը աւելի խորաթափանց ձեւով ընկալելու։ Այս գրութիւնը կը միտի Իգնատիոս Մալոյեան կեանքի վկայութիւնները, որոշ ծալքերը լոյս աշխարհ բերել։

Բազմաթիւ ձեռագիր նամակներ եւ զեկոյցներ կը գտնուին հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ արխիւներուն եւ դիւանատան մէջ։

Այս փաստաթուղթերը` Մալոյեանի՝ 1896-1915 շրջանի հաղորդակցութիւններ են` Իր առաքելական իրավիճակի մասին եւ Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին տեղի ունեցած ահաւոր իրադարձութիւններու, անձնական վկայութիւններու վերաբերեալ։

Հայ տպագիր մամուլը` յաճախ անդրադարձած է հայ կաթողիկէ Մարտինի նահատակ առաջնորդ` Արհ. Իգնատիոս արք. Մալոյեանի գործունէութեան՝ զինք յիշատակելով իբրեւ խիզախութեան` միեւնոյն ժամանակ խաղաղութեան եւ համերաշխութեան ջատագով։ Բայց այդ յօդուածները հրապարակուած են` Մարտին քաղաքի անունով, ուր անդրադարձ կատարուած է Մալոյեանի մասին, ինչպէս` 2020-ին Եգիպտոս հրատարակուած «Ջահակիր»-ի յաւելուածին մէջ լոյս տեսած` Տիգրան Գէորգեանի «1915-1920 ԹԹ. ԵՐԿՈՒ ՎԱՒԵՐԱԳՐԵՐ` ՄԱՐՏԻՆԻ ՊԱՏԱՀԱՐՆԵՐՈՒՆ ՄԱՍԻՆ» եզակի ուսումնասիրութեան մէջ օգտագործուած փաստաթուղթերը։ Այդ ականատեսերու վկայութիւնները կապուած են Մալոյեանի նահատակութեան հետ, որոնք պահուած են արաբախօս հայ ընտանիքներու քով եւ գաղտնի արձանագրուած 1915-ի ողբերգական իրադարձութիւններէն անմիջապէս ետք։

Ս. Իգնատիոս Մալոյեանի մասին փաստաթղթային նոր աղբիւրներու բացայայտումը, մամուլի մոռցուած յօդուածներու վերլուծութիւնը եւ արխիւներու ուսումնասիրութիւնը ծաւալուն լոյս կը սփռեն ոչ միայն իր անձին, այլեւ տուեալ ժամանակաշրջանի քաղաքական անցքերուն վրայ։

Այժմ փորձենք ներկայացնել «1915-1920 ԹԹ.ԵՐԿՈՒ ՎԱՒԵՐԱԳՐԵՐ` ՄԱՐՏԻՆԻ ՊԱՏԱՀԱՐՆԵՐՈՒՆ ՄԱՍԻՆ» ուսումնասիրութիւնը.

Լոյս տեսած է` Գահիրէի Ֆրանչիսկեան Հայրերու Քրիստոնէական արեւելագիտութեան կեդրոնի գիտական տարեգիրքին՝ Studia orientalia Christiana. Collectanea, 1996-1997 տարիներու միացեալ հատորին մէջ (թիւ 29-30)։

Այս ստուար հատորի 220 էջնոց առանձնատիպը` «P.V.M., Documents sur les événements de Mardine (1915-20)»

աշխատասիրութիւնը խմբագրած է Կեդրոնի տնօրէն Հայր Վենսան Մսթրիհ։

Ան վաւերագրերը ներկայացուցած է՝ արաբերէն բնագրերով, ֆրանսերէն թարգմանութիւններով եւ մանրամասն ծանօթագրութիւններով։

Սոյն հետազօտութիւնը նուիրուած է 1915-1920 թուականներուն Օսմանեան կայսրութեան Մարտին քաղաքին մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւններուն:

Հետազօտութեան նպատակն է` վերլուծել այդ վաւերագրերը, ընդգծել անոնց պատմական նշանակութիւնը եւ մանրամասն ներկայացնել Մարտինի հայ կաթողիկէ համայնքի եւ առհասարակ քրիստոնեաներու կրած տառապանքները:

«Ջահակիր»-ի 2020-ի յաւելուածին մէջ հրատարակուած աշխատասիրութիւնը` հիմք հանդիսացաւ սոյն յօդուածին, որու հարազատութիւնն ու հերթականութիւնը ամենայն բծախնդրութեամբ պահպանուած է։

Ներածական

Հայոց ցեղասպանութիւնը (1915-1918) Օսմանեան կայսրութեան մէջ` հայ ժողովուրդի դէմ իրականացուած համակարգուած բնաջնջման ծրագիր էր, որ յանգեցաւ միլիոնաւոր հայերու սպանդին եւ տեղահանութեան:

Այս ողբերգութեան կարեւոր, բայց համեմատաբար քիչ ուսումնասիրուած դրուագներէն մէկը` Մարտին քաղաքի մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւններն են: Այս վաւերագրերը, որոնք կը ներկայացնեն ականատեսերու վկայութիւններ, լոյս կը սփռեն հայերու, ասորիներու եւ այլ քրիստոնեայ համայնքներու դէմ կատարուած վայրագութիւններու վրայ։ Հ. Վենսան Մսթրիհի խմբագրած աշխատութիւնը կարեւոր ներդրում է Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան ուսումնասիրութեան մէջ, քանզի ան կը ներառէ նոր եւ եզակի աղբիւրներ, որոնք նախքան այդ անյայտ էին:

Հ. Վենսան Մսթրիհ, որպէս արեւելագէտ եւ հայագէտ, իր խմբագրական աշխատանքին մէջ ընդգծած է պատմական ճշմարտութեան բացայայտման կարեւորութիւնը՝ առանց մեղադրանքի կամ վրէժխնդրութեան մտադրութեան: Անոր խօսքով՝ «Մոռնալ եւ ներել չի նշանակեր ժխտել կատարուած չարիքները: Այդ մասին խօսիլը, դատապարտելը սուրբ պարտականութիւն է» (նախաբան, էջ 8):

Այս հետազօտութիւնը նպատակ ունի վերլուծել վաւերագրերը, ներկայացնել անոնց բովանդակութիւնը եւ ընդգծել անոնց նշանակութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան համայնապատկերին մէջ։

Վաւերագրերու նկարագրութիւն

Առաջին վաւերագիր՝ «Մարտինը՝ ինչպէս գիտեմ»

Այս վաւերագիրը (արաբերէն բնագիր՝ էջ 17-35, ֆրանսերէն թարգմանութիւն եւ ծանօթագրութիւններ՝ էջ 37-55) Իպրահիմ Գասպոյի յուշագրութիւնն է։ Ան ծնած է Մարտին, 1899-ին:

Իպրահիմ հայ կաթողիկէ համայնքի անդամ է եւ ականատես եղած է 1915 թուականի ողբերգական իրադարձութիւններուն: Անոր հայրը՝ Նաում էֆենտի, քաղաքապետարանի իրաւաբանն է, սակայն 1915 Յունիս 5-ին, ձերբակալուած է իր երկու որդիներուն` Իլիասի (26 տարեկան) եւ Մանսուրի (24 տարեկան) հետ: Անոնք բոլորը սպանուած են` Արհ. Իգնատիոս Արք. Մալոյեանի հետ, 1915 Յունիս 11-ին: Իպրահիմ, աւելի փոքր ըլլալով, մօրը, եղբայրներուն եւ քոյրերուն հետ տեղահանուած է Ռաս ալ-Այն, ապա ապաստանած Հալէպ։

Իպրահիմ Գասպօ Հալէպի մէջ վարպետ դերձակ եղած է, սորված է` արաբերէն, թրքերէն, քրտերէն եւ պարսկերէն: Ան եղած է ընթերցասէր, բարեգործ անձնաւորութիւն, հիմնած է բարեսիրական ընկերութիւն, ամուսնացած է Մարի Նազարի հետ եւ ունեցած` վեց զաւակ: Անոր յուշագրութիւնը մանրամասն կը նկարագրէ Մարտինի պատմութիւնը, քաղաքի կառուցուածքը, բնակչութեան բազմազանութիւնը եւ 1915 թուականի կոտորածները:

Մարտինի նկարագրութիւնը

Վաւերագիրը Մարտինը կը ներկայացնէ որպէս հին քաղաք՝ Ճեզիրէի (Միջագետք) հիւսիսը, բարձրադիր լեռան վրայ: Քաղաքի միջնաբերդը դժուարամատչելի է, նոյնիսկ Լենկ Թիմուրի համար: Մարտին ենթարկուած է պարսիկներու, բիւզանդացիներու, քիւրտերու, հայերու եւ արաբներու տիրապետութեան: Համաշխարհային առաջին պատերազմէն առաջ բնակչութիւնը կազմած է շուրջ 50.000 հոգի, որոնց կէսը քրիստոնեայ, արաբախօս, բայց խառն լեզուով (արաբերէն, քրտերէն, ասորերէն, հայերէն, թրքերէն): Քաղաքին մէջ գտնուած է ուղղափառ եւ կաթողիկէ ասորիներու պատրիարքական աթոռը, հայ կաթողիկէ Ս. Գէորգ եկեղեցին, արեւորդիներու Ս. Շմունէ եկեղեցին, ինչպէս նաեւ Ս. Միքայէլ եւ Ս. Անանիա վանքերը:

Կոտորածի նկարագրութիւնը

1915 Յունիս 3-ին, Տիարպեքիրէն ժամանած Մեմտուհ պէյը ձերբակալած է Արհ. Իգնատիոս արք. Մալոյեանը եւ հայ կաթողիկէ համայնքի շուրջ 50 նշանաւոր անձ։ Յաջորդ օրը ձերբակալած են նաեւ փողոցը շրջող բոլոր հայերը: Ընդհանուր առմամբ, մօտ 560 հոգի տեղափոխուած է Տիարպեքիր՝ ձեռնակապերով եւ հետիոտն: Քաղաքէն երեք ժամ հեռանալէ ետք` զանոնք խումբերով մտցուցած են քարայրներ, ուր քիւրտերը սպանած են զիրենք: Հայ կանայք եւ երեխաներ նոյնպէս տեղահանուած են Ռաս ալ-Այն, ուր անոնք ենթարկուած են սովի, հիւանդութեան եւ բռնութիւններու: Իպրահիմի ընտանիքը ապաստան գտած է Հալէպ, սակայն շատեր մահացած են ճանապարհին կամ Տէր Զօրի մէջ:

Երկրորդ վաւերագիրը

«Յուշեր Մարտինի պատահարներու մասին»

Այս վաւերագիրը (արաբերէն բնագիր՝ էջ 64-109, 131-175, ֆրանսերէն համառօտութիւն եւ ծանօթագրութիւններ՝ էջ 110-129, 176-189) գրուած է Թել Արմանի բնակիչի մը կողմէ, որ ինքնութիւնը չէ բացայայտած։ Ան ծնած է 1883-ին, մահացած` Քամիշլի 96 տարեկանին: Անոր յուշագրութիւնը գրուած է գեղջկական արաբերէնով, քանզի ականատեսը` միայն նախնական կրթութիւն ստացած է: Վաւերագիրը բաժնուած է երկու մասի՝ հայերու եւ ասորիներու կրած տառապանքները:

Մարտինի եւ Թել Արմանի նկարագրութիւնը

Մարտին յայտնի է իր հարստութեամբ եւ բարգաւաճութեամբ, առեւտուրով եւ ճարտարարուեստով, արհեստներով, քրիստոնեաներու գերակայութեամբ։ Հայերը ունեցած են իրենց ստացուածքները, նոյնիսկ երեք յարկանի քարաշէն գեղեցիկ շէնքեր։ Մահմետականներու հետ ապրած են համերաշխ. հակառակ այս իրողութեան` հայերու հանդէպ անիմանալի վայրագութիւններ գործուած են այնտեղ. ասորիները, քաղդէացիները եւ այլ քրիստոնեաներ նոյնպէս ապրած են խաղաղութեամբ, մինչեւ 1915 թուականը:

Մարտինի համայնքներու վիճակագրական պատկերը հետեւեալն էր.

– Կաթողիկէ հայեր՝ 1600 ընտանիք

– Ուղղափառ ասորիներ՝ 1200

– Կաթողիկէ ասորիներ՝ 450

– Քաղդէացիներ՝ 200

– Բողոքական աւետարանականներ՝ 75

– Լատիններ՝ 45։

3570 ընտանիքներու այս ցանկին պէտք է աւելցնել` Թել Արմանի կաթողիկէ հայերու 700 ընտանիքները, որոնց հետ միասին կաթողիկէ հայերու ընտանիքներուն ընդհանուր թիւը կ’ըլլայ` 2300, իսկ բոլոր քրիստոնեաներունը` 4270։

Շրջակայքի գիւղերուն վիճակագրութիւնը` թերի է, պակսող էջի մը պատճառով.

– Քալ ’աթ Մարա (Մարտինէն 3 քմ.) 350 ընտանիք՝ կաթ.եւ ասորի

– Կոլլիյա (Մարտինէն 5 քմ.) 550 ընտանիք՝ կաթ.եւ ասորի

– Մանսուրիյա (Մարտինէն 3 քմ.) 400 ընտանիք՝ կաթ.եւ ասորի

– Պանապիլ (Մարտինէն 6 քմ.) 120 ընտանիք

– Ռաշմալ եւ Քըպալա (Մարտինէն 9 քմ.) 50 ընտանիք

– Պեքէրի (Մարտինէն 35 քմ.) 30 ընտանիք

– Տարա 120 ընտանիք

– Չիֆթլիք 30 ընտանիք

– Ուէնա 70 ընտանիք։

Այս բոլոր շրջաններու բնակիչներն ալ տեղահանուած, կողոպտուած, զանազան ձեւերով չարչարուած, լլկուած, սպանուած են անգթօրէն։

Թել Արման

Թել Արմանը` Մարտինէն 20 քմ. հեռաւորութեան վրայ է, ունեցած է 700 հայ կաթողիկէ ընտանիք եւ ծաղկուն առեւտրական կեդրոն: Գիւղը ունեցած է Ս. Գէորգ եկեղեցին, 80 խանութներով շուկայ եւ կառավարչական շէնքեր:

Կոտորածի նկարագրութիւն

1915 Ապրիլին, թուրք ձիաւորներ պաշարած են Թել Արմանը՝ զօրակոչի պատրուակով: 500 տղամարդ, ներառեալ ֆիզիքապէս անկարողներ, տարուած են Մարտին, ապա Գարա Ճուրան՝ ծանր աշխատանքի համար: Շատեր մահացած են սովէ եւ հիւծախտէ: Ընդհանուր առմամբ, 7000 քրիստոնեայ զինուորներ սպանուած են Գարա Ճուրանի մօտ: Հեղինակը փրկուած է՝ ծպտուելով քիւրտի տարազով: Թել Արմանը կործանած է 1915 Յունիսին եւ վերանուանուած Քիզիլ Թեփէ։

Պատմական վաւերագրերու արժէքը

Սոյն վաւերագրերը եզակի են այն առումով, որ կը ներկայացնեն ականատեսերու վկայութիւններ, որոնք մանրամասն կը նկարագրեն Մարտինի եւ Թել Արմանի հայերու, ասորիներու եւ այլ քրիստոնեաներու կրած տառապանքները:

Ասոնք կ’ամբողջացնեն Հայոց ցեղասպանութեան մասին գոյութիւն ունեցող պատմական աղբիւրները՝ ընդգծելով քրիստոնեայ համայնքներու ճակատագիրը:

Հայ կաթողիկէ համայնքի դերը

Մարտինի հայ կաթողիկէ համայնքը ամենամեծն էր տեղի քրիստոնէական համայնքներուն մէջ: Վաւերագրերը ցոյց կու տան, որ անոնք առաջին թիրախները եղած են կոտորածի եւ տեղահանութեան: Գերապայծառ Իգնատիոս Մալոյեանի նահատակութիւնը խորհրդանիշն է Հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ հաւատարմութեան ու դիմադրութեան:

Շայխանէի լեռներ կոչուած վայրին մէջ,– Զարզավան միջնաբերդին մերձակայքը,– կը նահատակուի 500 անձ։

Շուտով կը տարածուի կոտորածներու լուրը, դատական բժիշկը` իր բարեկամ Թափփունի Գերապայծառին կը յայտնէ, թէ տեսած է Գերապայծառ Մալոյեանի դիակը, վիրաւոր` գանկէն եւ կուրծքէն. դիակը` կանաչորակ էր, սակայն, կը շողար արտակարգ լոյսով մը։ Ուրիշ զինուորներ ալ` կը հաստատեն նոյն իրողութիւնը։

Հայր Վենսան Մսթրիհի սոյն աշխատասիրութիւնը խիստ շահեկան է` այն առումով, որ ան կը ներկայացնէ անծանօթ ձեռագրեր, որոնք պահպանուած են կրօնական հաստատութիւններու մէջ:

Արժէքաւոր է նաեւ այն առումով, որ ան կը համեմատէ այս վաւերագրերը այլ աղբիւրներու հետ, ինչպէս՝ «Al-Qouçara fi Nakabat Annaçara» եւ J. Naayem-ի «Les Assyro-Chaldéens et les Arméniens massacrés par les Turcs» գիրքերը, որոնք կը հաստատեն անոնց վաւերականութիւնը։

Իպրահիմ Գասպոյի եւ Թել Արմանի անանուն հեղինակի յուշագրութիւնները ցոյց կու տան` Մարտինի եւ Թել Արմանի մէջ տեղի ունեցած կոտորածներու, տեղահանութիւններու եւ մարդկային տառապանքներու սարսափելի մանրամասնութիւնները:

Մարտինի առաջնորդ` Արհ. Իգնատիոս արք. Մալոյեանի սրբադասումը` նոր մեկնակէտ է վերարժեւորելու եւ վերանայելու` կրօնական հաստատութիւններու մէջ թաքնուած փաստաթուղթերը, որոնք գիտական հետազօտութիւններու եւ արխիւային աշխատանքներու միջոցաւ կը շրջեն պատմութեան անիւը եւ կը նպաստեն Հայ դատի ներկայ հոլովոյթին։