Կարապետ Փօլատեանի նուիրուած ձեռնարկ՝

Երեւանի «Յառաջ» արեւմտահայերէնի աշխատանոց-կեդրոնին մէջ

Շաբաթ, 15 Մարտ 2025-ին Երե­ւանի «Յա­ռաջ» կեդ­րո­նին մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ «Գրա­կան դէմ­քեր Բ.» ձեռ­նարկը, որ նուիրուած էր սփիւռքա­հայ գրող ու վի­պասան Կա­րօ Փօ­լատեանին։ Ձեռ­նարկի աւար­տին խօսք առաւ պրն Յա­կոբ Չո­լաքեան, որ պատ­մեց Կա­րօ Փօ­լատեանի հետ ու­նե­ցած անձնա­կան փոր­ձա­ռու­թեան եւ յի­շատակ­նե­րուն մա­սին։ 

Ի սրտէ շնոր­հա­կալու­թիւն կը յայտնենք պրն. Չո­լաքեանին՝ իր տուած այս ինքնա­բուխ եւ օգ­տա­շատ վկա­յու­թեան հա­մար։ Մեկ­նե­լով անոր խօս­քին կա­րեւո­րու­թե­նէն, ստո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք զայն՝ նաեւ մեր երախ­տա­գիտու­թիւնը յայտնե­լով մեր նա­խաձեռ­նութեան նկատ­մամբ իր ցու­ցա­բերած քա­ջալե­րական մօ­տեցու­մին եւ լա­ւատե­սական, յոյս ներշնչող տրա­մադ­րու­թեան հա­մար։ 

Վա­­հան Կ. Ման­­ճի­­­կեան

Կա­րապետ (Կա­րօ) Փօ­լատեանը ան­ձամբ ճանչցած եմ «Սփիւռք» թեր­թի խմբագ­րա­տան մէջ (Սի­մոն Սի­մոնեանի)։ Կար «Սփիւռք» թեր­թը, որ «Գա­րուն» յա­ւելուածը հրա­տարա­կեց երի­տասարդ գրող­նե­րու հա­մար։ Մենք միշտ հոն կ՚եր­թա­յինք, եւ Կա­րօ Փօ­լատեան այն ատեն իր գիր­քե­րը հոն կը տպէր՝ տպա­րան «Սե­ւան»-ի մէջ, նաեւ իր «Զրոյց»-նե­րը հոն կը կազ­մա­կեր­պէր: Գի­տէք վեց հա­տոր «Զրոյցներ» ու­նի Կա­րապետ Փօ­լատեան շատ այժմէական հար­ցե­րու մա­սին՝ գրա­կանու­թիւն, արուեստ եւ այլն…

Կա­րապետ Փօ­լատեան այսպէս շրջուն շունչ մըն էր ֆրան­սա­հայ գրա­կանու­թե­նէն եկած. Արե­ւել­քի եր­կիրնե­րուն մէջ կը պտտէր, Հա­լէպ ալ եղած է ութսու­նա­կան­նե­րուն. հա­լէպ­ցի­ները պէտք է յի­շեն Կա­րապետ Փօ­լատեանը, ան եկած ու «Ահա­րոնեան» սրա­հին մէջ հան­դի­պած է ժո­ղովուրդին, առաջ­նորդա­րանին մէջ ալ միշտ ազատ հան­դի­պումներ կ՚ու­նե­նար, առաջ­նորդա­րանի հիւրն էր աւե­լի քան եր­կու ամիս: 

Կա­րապետ Փօ­լատեան անուղղա­կի կեր­պով Շա­հան Շահ­նուրի «Նա­հան­ջը առանց եր­գի» գիր­քին (վէ­պին) պա­տաս­խան տուած է իր «Կը հրա­ժարիմ հա­յու­թե­նէ» գիրքով: Իր այդ Մա­րոյի տի­պարը փաս­տօ­րէն Շա­հան Շահ­նուրի Նէ­նէթն է: Իսկ Պետ­րո­սի տի­պարը գի­տէք՝ կը դառ­նայ Փիէղ, որ ի վեր­ջոյ կը նա­հան­ջէ. «Կը նա­հան­ջենք բա­նիւ եւ գոր­ծով, գի­տու­թեամբ եւ ան­գի­տու­թեամբ. մե­ղա՜յ, մե­ղա՜յ Արա­րատին»։

Շա­հան Շահ­նուր նա­հան­ջին չի հա­ւատար, բայց այնպէս մը կը ներ­կա­յաց­նէ, որ դուն գիր­քը կար­դա­լէ ետք զայն ճմռթկե­լով ըսես. «Ես հա՛յ պի­տի մնամ, հա­կառակ քու ըսա­ծիդ»։ 

Շահ­նուր մեզ կը գրգռէ, մեզ կը կատ­ղեցնէ, մեզ մեր հու­նէն կը հա­նէ, թէ՝ «ի՞նչ կ՚ըսես, ես իմ հա­յու­թե­նէս չեմ կրնար հրա­ժարիլ»։ Կա­րապետ Փօ­լատեան ան­շուշտ ու­րիշ ակնո­ցով կը դի­տէ՝ որ հրա­ժարի­լը հնա­րաւոր չէ. «կրա­կէ շա­պիկ» է հա­յու­թիւնը մեր վրայ, մենք այդ շա­պիկը չենք կրնար մեր վրա­յէն հա­նել:

Այսպէս է գրա­կանու­թեան մէջ. գրող­նե­րը իրա­րու կը պա­տաս­խա­նեն ուղղա­կի կամ անուղղա­կի: Այս գիր­քը որոշ չա­փով միւս գիր­քին պա­տաս­խան է, այդպէս է նաեւ իրա­կանու­թեան պատ­կե­րը, զոր եր­կուքը միասին կ՚ար­տա­յայ­տեն ամ­բողջա­կան կեր­պով:

Գի­տէք, ֆրան­սա­հայ գա­ղու­թին մէջ նա­հան­ջը կար, բայց նա­հան­ջին զու­գա­հեռ, կար գի­տակ­ցութիւ­նը՝ ազ­գո­վին դի­մադ­րե­լու, գո­յատե­ւելու, մեր գո­յու­թիւնը պահ­պա­նելու. այդ, մշա­կու­թա­յին գի­տակ­ցութիւ­նը պահ­պա­նելու հարց է: Գի­տէ՞ք ինչ, նոյն վի­ճակը այ­սօր ալ կայ, գա­ցէք արեւ­մուտքի եր­կիրնե­րը, ամէն տեղ հայ մնա­լու ձգտում կայ:

Ես չեմ հա­ւատար, որ սփիւռքի մէջ ամէն ինչ կը նա­հան­ջէ, եւ հա­զա­րա­ւոր երի­տասարդներ մեզ­մէ կը հե­ռանան ան­դարձ կեր­պով, նման բան գո­յու­թիւն չու­նի:

Տե­սէք, ես վեր­ջերս Ամե­րիկա կը գտնուէի տիկ­նոջս հետ. այնտեղ հան­դի­պեցայ կարգ մը շրջա­նակ­նե­րու, եղայ կարգ մը թա­ղամա­սերու մէջ, ուր ամէն տեղ հա­յերէն կը խօ­սին։ Որոշ չա­փով «Պուրճ Հա­մմուտ» է, որոշ չա­փով «Նոր Գիւղ» է։

Այ­ցե­լեցի դպրոց­ներ, ինը հա­րիւր աշա­կերտ ու­նե­ցող մեր դպրոց­նե­րէն մէ­կը՝ Ռոզ եւ Ալեք Փի­լիպոս վար­ժա­րանը։ Բա­կին մէջ պտտե­ցայ, որ­պէսզի գտնեմ գո­նէ եր­կու մա­նուկներ, որոնք անգլե­րէն կը խօ­սին իրա­րու հետ. չգտա՛յ, հա­կառակ անոր որ միշտ այն տպա­ւորու­թիւնը ու­նէինք, որ մեր ազ­գա­յին դպրոց­նե­րու բա­կերուն մէջ միայն անգլե­րէն կը խօ­սին: Նման բան ես չտե­սայ: Գա­ցի Վա­չէ Պար­սումեանի երաժշտա­կան դպրոցը. հսկա­յական դպրոց մը, երաժշտա­կան հաս­տա­տու­թիւն մը, ուր հայ եր­գը, հայ երաժշտու­թիւնը, հայ խօս­քը, հայ գիր­քը քեզ շրջա­պատած են:

Եւ ամէն տեղ հե­տաքրքրու­թիւն կայ, այ­սինքն՝ այն սե­րունդը, որ հե­ռացած էր որոշ չա­փով մեր աւա­զանէն, այդ սե­րունդի զա­ւակ­նե­րը այ­սօր աւե­լի լաւ հա­յեր են, քան իրենց ծնողնե­րը: Օրի­նակի հա­մար մեզ հիւ­րընկած ըն­տա­նիքը ու­նէր եր­կու դեռատի աղ­ջիկներ, որոնցմէ մէ­կը Մու­սա Լե­ռան պատ­մութիւ­նը կ՚ու­սումնա­սիրէր, միւ­սը իր ամ­բողջ հո­գիով միու­թե­նական կեան­քի մէջ նե­տուած էր։ Ամե­րիկա ծնած, ամե­րիկա­հայ վար­ժա­րան յա­ճախած, օտար հա­մալ­սա­րան­ներ յա­ճախող, բայց լիովին հայ էին: 

Ու­րիշ մէ­կը կը ճանչնամ, Ամե­րիկա­յի մէջ հե­ռաձայ­նով կա­պուե­ցանք, փոք­րիկնե­րը կրա­կի վրայ էին, հա­յերէն դաս կը սոր­վէին: Մայ­րը կը տան­ջուէր, որ­պէսզի փոք­րիկնե­րը սոր­վին, ես կը մտա­ծէի՝ որո՞ւ մեղքնամ՝ պզտիկ­նե­րո՞ւն, թէ՞ մօ­րը: Մայ­րը, որ կը հե­տապնդէր, որ պզտիկ­նե­րը ան­դա­դար հա­յերէն սոր­վին, հա­յերէն մտա­ծեն, իսկ փոք­րիկնե­րը, որոնք կար­ծես թէ պար­տա­ւորուած էին այդ «կրա­կէ շա­պիկը» իրենց վրայ կրելու, հա­յերէն սոր­վելու:

Հայ­կա­կան դպրոց չկար, հայ­կա­կան մի­ջավայր չկար, բայց ահա­ւասիկ այդ օտար, ամա­յի, լքուած քա­ղաքին մէջ առան­ձին հայ ըն­տա­նիք մը այդ պայ­քա­րը կը մղէր։ Ամէն տեղ այդպէս է. հե­տեւա­բար, ես չեմ հա­ւատար, որ սփիւռքը դա­տապար­տուած է մեռ­նե­լու. կը մեռ­նի միայն այն ժա­մանակ, երբ հայ­րե­նիքի տե­սիլ­քը կորսնցնէ։ 

Այ­սօր՝ «Հայ­րե­նի՛ք վե­րադար­ձիր» ըսե­լով, մարդ հայ­րե­նիք չի վե­րադառ­նար, որով­հե­տեւ հայ­րե­նիքը այնպի­սի պայ­մաններ պի­տի ստեղ­ծէ, որ մար­դիկ քա­շէ: Մենք չենք կրնար մե­ղադ­րել հայ­րե­նիքէն հե­ռացողն ալ, հայ­րե­նիք չվե­րադար­ձողն ալ: Մենք պէտք է մտա­ծենք՝ այս հայ­րե­նիքը, որ պե­տու­թիւնն է մեր, ինչպէ՞ս հզօ­րաց­նենք, որ հա­մայն հա­յու­թեան հա­մար մագ­նի­սական ուժ դառ­նայ, ժո­ղովուրդը իրեն քա­շէ:

Մենք սփիւռքի մէջ տա­կաւին կը դի­մանանք, բայց կրնայ գալ ժա­մանակ մը, երբ ամէն ինչ կը վեր­ջա­նայ, ինչպէս վեր­ջա­ցաւ Արե­ւելեան Եւ­րո­պայի հայ գա­ղութնե­րու պատ­մութիւ­նը, ինչպէս հնդկա­հայ գա­ղու­թը, չէ՞։ Այդպէս ալ այ­սօր կրնայ մեռ­նիլ սփիւռքի որե­ւէ մէկ գա­ղութ: Նե­րառեալ՝ Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի (արե­ւելեան Ասիոյ) մեր գա­ղութնե­րը, հոն մա­շում կայ։ Այնտեղ՝ Արեւ­մուտքի մէջ կրնայ ուղղա­կի նա­հանջ ըլ­լալ, ինչ որ հի­մա չկայ, հի­մա իս­կա­պէս գո­յու­թիւն չու­նի այդ նա­հան­ջի երե­ւոյ­թը Ամե­րիկա­ներու մէջ, թե­րեւս հե­ռաւոր, լքուած ու փոք­րիկ գա­ղութնե­րու մէջ նկա­տելի է այդ, բայց Լոս Ան­ճըլոսի նման մեծ քաղաքի, Գա­լիֆոր­նիոյ, Ֆրեզ­նո­յի մէջ, հնա­րաւոր չէ նա­հան­ջի մա­սին խօ­սիլ։

Հե­տեւա­բար մենք պի­տի հա­ւատանք, որ հա­յու­թե­նէ հրա­ժարե­լու զգա­ցում գո­յու­թիւն չու­նի այ­սօր։ Չկայ հայ մարդ, որ ըսէ՝ ես կը հրա­ժարիմ հա­յու­թե­նէս: Հա­կառակ անոր որ մենք ամէնէն դժնդա՛կ եւ ամէնէն տխո՜ւր պայ­մաննե­րու մէջ ապ­րե­ցանք անցնող քա­նի մը տա­րինե­րուն: 

Թե­րեւս մեծ յու­սա­խաբու­թիւններ ապ­րե­ցանք, ցնցումներ ապ­րե­ցանք, թե­րեւս ոմանք ըսին՝ «այս ինչ բան է, հա­յու­թե­նէ հրա­ժարի­լը կ՚ար­ժէ», չէ՞, եղա՛ն այդպի­սի բա­ներ, թե­րեւս հի­մա ալ կ՚ըլ­լայ, մեր ան­հա­մերաշ­խութիւ­նը, մեր ներ­քին պա­ռակ­տումնե­րը մեզ կը զզուեց­նեն որոշ չա­փով: Եւ հայ­րե­նիքի մէջ մենք այդ շատ լաւ կը զգանք։

Բայց հա­կառակ այդ յու­սա­խաբու­թիւննե­րուն եւ ցնցումնե­րուն, հա­յու­թե­նէ հրա­ժարե­լու զգա­ցում գո­յու­թիւն չու­նի: 

Ահա­ւասիկ գրա­կանու­թիւնը, որ ապ­րե­ցաւ եւ կ՚ապ­րի տա­կաւին, այ­սինքն, Կա­րապետ Փօ­լատեանի գրա­կանու­թիւնը տա­կաւին մե­զի ըսե­լիք ու­նի: Եւ իր արեւմտա­հայե­րէնը՝ այդ արեւմտա­հայե­րէնը, որուն մա­սին եր­բեմն շատ յոռետես կ՚ար­տա­յայ­տուինք, ես չեմ կար­ծեր, թէ հո­գեվար­քի մէջ է: 

Այ­սօր ո՞վ ըսաւ, որ սփիւռքա­հայ գրա­կանու­թիւն գո­յու­թիւն չու­նի: Ըլ­լա՛յ Ամե­րիկա­ներու մէջ, ըլ­լա՛յ սփիւռքի Արե­ւել­քի գա­ղութնե­րու մէջ, ըլ­լա՛յ նոյ­նիսկ Ֆրան­սա­յի մէջ, բազ­մա­թիւ երի­տասարդ գրող­ներ կան, որ հա­յերէն կը ստեղ­ծա­գոր­ծեն, արեւմտա­հայե­րէն կը գրեն: 

Քիչ առաջ խօ­սեցաւ տի­կին Նո­րա Պա­րութճեանը՝ հրա­շալի բա­նաս­տեղծու­հի, տա­րիքով իմ աշա­կեր­տուհիս պի­տի հա­շուենք՝ շա՛տ երի­տասարդ. եւ իր սե­րունդէն ու երի­տասարդներ՝ Հա­լէպէն, Պէյ­րութէն, Կիպ­րո­սէն, Ֆրան­սա­յէն, Ամե­րիկա­յէն, կը գրեն։

Ամէն տեղ կայ արեւմտա­հայե­րէնը, ամէն տեղ արեւմտա­հայե­րէնը կը գո­յատե­ւէ: Արեւմտա­հայե­րէնը այն դժբախտ լե­զու­նե­րէն է, որ իր ծննդեան օրէն ար­դէն քիչ կը գոր­ծա­ծուէր։ 

Երբ որ մենք Պոլ­սոյ մէջ արեւմտա­հայե­րէն գրա­կանու­թիւն ու­նէինք, Արեւմտա­հայաս­տա­նի մէջ բո­լորը քրտա­խօս էին, կամ բար­բա­ռախօս եւ կամ թրքա­խօս էին:

Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի խօս­քը միայն պոլ­սե­ցինե­րուն, իզ­միրցի­ներուն եւ քիչ մը գա­ւառին հա­սաւ, բայց աւե­լի խո­րերը՝ ո՛չ: Տա­րագ­րուեցանք երբ տա­կաւին Արեւմտեան Հա­յաս­տա­նի բազ­մա­թիւ գիւ­ղեր չունէին դպրոց­: Իսկ արեւմտա­հայե­րէնը հրաշ­քով վե­րած­նաւ Հա­լէպի մէջ, Պէյ­րութի մէջ: Այ­սինքն, երբ դար­ձաւ ընդհան­րա­պէս արեւմտա­հայու­թեան ընդհա­նուր լե­զուն: 

Այ­սօր որոշ չա­փով նա­հան­ջած է, կ՚ըն­դունինք, բայց միեւ­նոյն ատեն ամէն տեղ ալ վե­րապ­րե­լու իրա­ւունք ձեռք բե­րած է: Վկայ՝ ամե­րիկա­հայ դպրոց­նե­րը։

Եր­բեմն կ՚ող­բան՝ «դպրոց­ներ գո­ցեցինք»։ Հոս գո­ցեցինք, հոն բա­ցինք: Հա­լէպի կամ Սու­րիոյ մէջ քսան դպրոց փա­կուե­ցաւ, քսան դպրոց Ամե­րիկա­յի մէջ բա­ցուե­ցաւ, Աւստրա­լիոյ մէջ բա­ցուե­ցաւ, Քուէյ­թի մէջ բա­ցուե­ցաւ։

Այ­սինքն ժո­ղովուրդ մը եթէ ապ­րիլ ու­զէ՝ ապ­րե­լու զէն­քը միշտ գո­յու­թիւն ու­նի. ին­ք պէտք է աշ­խա­տի ապ­րեցնե­լու ինքզինք, իր մշա­կո՛յ­թը, ամէնէն առաջ իր լե­զուին մի­ջոցով։ Եւ գո­յու­թիւն ու­նի՛ այդ: 

Հե­տեւա­բար, հա­յու­թե­նէ հրա­ժարիլ չի՛ կրնար ըլ­լալ գի­տակ­ցօրէն։

Յ.Չ. ■