«Մենք կարող ենք արուեստի միջոցով շատ դռներ բացել, որ քաղաքականապէս անկարելի է»

«Նոր Յառաջ» – Հասակ նետած էք Արցախ, Գիւմրի ծնած ըլլալով. ի՞նչ բանն է որ ձեզ կամ ձեր ծնողները մղած է Արցախ հաստատուելու։

Ջիւան Աւետիսեան – Ասեմ, որ իմ ընտանիքը Արցախից է, բայց նման հարցադրում շատերի մօտ է առաջանում։ Իմ պապենական գիւղը Ասկերանի շրջանի Խաչմաչ գիւղն է, բայց հայրս 1980 թուականին առաջարկ է ստացել որպէս ճարտարագէտ աշխատելու Գիւմրիի հիւսուածեղէնի գործարանում, հետեւաբար ընտանիքս փոխադրուել է այնտեղ։ 1981-ին ես ծնուել եմ Գիւմրի, այնուհետեւ 1988-ի չարաբաստիկ երկրաշարժից յետոյ մենք վերադարձել ենք Արցախ։ Շատ լաւ եմ յիշում 1989 Փետրուար 1-ը, երբ ինձ առաջնորդեցին Ստեփանակերտի «Յովհաննէս Թումանեան» թիւ 9-ը դպրոցը եւ ես ծանօթացայ իմ կեանքում շատ մեծ դեր ունեցող իմ դասղեկ ընկեր Պօղոսեանին։ Ահաւասիկ թէ ինչո՛ւ ծնուել եմ Գիւմրի եւ մեծացել՝ Արցախ։

«ՆՅ» – Արցախը մեծ ազդեցութիւն ունեցած է ձեր կեանքին մէջ եւ խորապէս տպաւորած է ձեզ։ Ցարդ 9 ֆիլմեր նկարահանած էք։ Արդեօք բոլորն ալ նուիրուած են Արցախի՞ն։

Ջ.Ա. – Ես երեք ֆիլմերի հեղինակ եմ, ունեմ նաեւ վաւերագրական եւ կարճ ժապաւէններ։ Հիմնականի մէջ իմ երեք ֆիլմերն են, որոնց մասին հանրութիւնը քաջածանօթ է՝ «Թեւանիկը», «Վերջին բնակիչը» եւ «Դրախտի դարպասը»։ Արցախը իմ ինքնութեան մաս կը կազմէ, իմ կեանքի ձեւաւորման տարիները ապրել եմ Արցախում, աշխարհը սկսել եմ ճանաչել Արցախից։

1991-ին, երբ պատերազմը թափ առաւ ես ընդամէնը 10 տարեկան էի։ Այդ պատճառով էլ չեմ վարանում, չեմ դադարում, չեմ ընկճւում եւ չեմ յոգնում Արցախի մասին խօսել, պատմել, ֆիլմեր պատրաստել եւ ներկայացնել ամբողջ աշխարհին։ Այս պահին Պերլին եմ գտնւում եւ յառաջիկայ օրերին այստեղ պիտի ցուցադրեմ «Դրախտի դարպասը»։ Նախորդ շաբաթ աշխատել եմ Berlinale փառատօնի եւրոպական ֆիլմերի արտադրութեան շուկայում եւ հանդիպել մի քանի տասնեակ մարդկանց՝ տարբեր ֆիլմերի զարգացման, տարածման եւ արտադրութեան բնագաւառների մասնագէտներ, եւ հաւատացէ՛ք, որ իմ գործի կարեւորագոյն մասը յատկացրել եմ Արցախին՝ խօսելով, պատմելով տիրող իրավիճակի մասին, ներկայացնելով պատերազմի իրականութիւնը, այսօրուայ շրջափակումը…։ Արցախում շատ բան ունենք անելու եւ աշխարհին շատ բան ունենք պատմելու։ Արցախում խոր յուզմունք կայ, տարերք կայ, կեանք կայ, Աստծոյ հետ յարաբերուել կայ։ Աշխարհի մէջ եզակի վայրեր կան, ուր կարելի է Աստծոյ հետ երկխօսել, դրանցից մէկն էլ Արցախն է։

«ՆՅ» – Հետաքրքրական է Արցախի հանդէպ ձեր հաւատքը։ Ձեր կարծիքով ինչո՞ւ այդ հաւատքը համատարած չէ եւ Արցախը այսօր այդպիսի վիճակի մէջ կը գտնուի, հակառակ անոր որ 30 տարի առիթը կար, միջոցները կային, պայմանները կը ներէին, որ այսօրուան ծուղակին մէջ չիյնայինք։

Ջ.Ա. – Քաւ լիցի, ես ոեւէ մէկին ո՛չ կը քննադատեմ, ո՛չ կը թերագնահատեմ, բայց կ՚ասեմ, որ բոլորիս յանցանքն է, որովհետեւ ճիշդ չենք գնահատել, չենք հասկացել, լաւագոյնը չենք տնօրինել, Արցախին հայրական կամ որդիական սիրով չենք սիրել, չենք սիրել Արցախը աւելի քան մեր անձը, պատերազմից յետոյ թուլացել ենք, ծուլացել ենք։ Գիտէք, ես հարցերին նայում եմ շատ ուղիղ եւ յստակ. դուք կարծում էք, որ 1990-91-92-ին աւելի դիւրի՞ն է եղել։ Այո՛, հիմա էլ հեշտ չի, բայց մենք պէտք է աշխատենք, ես ապաւինում եմ միայն աշխատանքի ուժի վրայ։ Ճիշդ է, որ ես հաւատում եմ Աստծուն, յոյսս դնում եմ Աստծոյ վրայ, բայց միաժամանակ գիշեր-ցերեկ աշխատում եմ։ Յաճախ եմ լսում, թէ 30 տարի ոչինչ չարեցինք… իսկ հիմա ի՞նչ ենք անում։ Երբ մայրդ հիւանդանում է, արդեօք հրաժարւո՞ւմ ես նրանից, կամ երբ որդիդ սայթաքում է, դու նրան բացատրելով խրատելով առաջ ես գնում, եռանդուն, առանց յոգնելու։ Հետեւաբար այս անկիւնից պէտք է նայել հարցերին։ Այո՛, բոլորս ենք սխալուել, բայց իմ յորդորս է, որ երբեք ուշ չի, եւ մենք աշխատանքով ամէն ինչ կարող ենք շտկել։

«ՆՅ» – Ձեր վերջին երեք ֆիլմերը աւելի ծանօթ են հանրութեան։ Իւրաքանչիւրը յատուկ  երեւոյթ մը կ՚արծարծէ։ Վերջինը՝ «Դրախտի դարպասը» ժառանգութեան փոխանցումի,  գեղարուեստական ժառանգութեան տէր կանգնելու հարցին վրայ կեդրոնացած է. 1992-ի պատերազմին սպանուած արուեստագէտի մը՝ Էդգար Մարտիրոսեանին կը վերաբերի։ Երկրի մը մէջ ուր հեղինակային իրաւունքի պաշտպանութիւնը տակաւին ամրագրուած չէ՝ Արցախը ինքնին տակաւին կազմաւորման ընթացքի մէջ ըլլալով, ի՞նչն է որ ձեզի մղեց այս նիւթը արծարծելու 2016-ի ապրիլեան պատերազմի պայմաններուն մէջ։

Ջ.Ա. – Ես իւրաքանչիւրին փորձում եմ պատմել, իրազեկել Արցախի եւ Արցախեան պատերազմի մասին, հասնել ամենահեռուն գտնուող հանդիսատեսին։ Գեղարուեստական լուծումները ինձ համար հարազատ են, որովհետեւ նրանք իրական հէնք ունեն։ «Դրախտի դարպասը»-ի մէջ թէ օփերայի երգչուհու, թէ՛ արցախցի լուսանկարիչի, թէ՛ Թալիշեան դէպքերը իրական են։ Հետաքրքրականը այն է որ այնտեղ կան անխօս խորհրդանիշեր, մեծ փիլիսոփայութիւն, վերլուծումներ, պատմելու յատուկ ոճ, եւ ի վերջոյ համամարդկային ասելիք կայ, որտեղ արուեստի գործը իւրացնելը եւ մա՛նաւանդ այդ մասին լռելը յանցագործութիւն է, քանի որ դու անմեղ մարդկանց ճակատագրի հետ ես խաղացել։ Ես սիրում եմ գեղարուեստի լուծումներով պատմուած դէպքերը, որոնք աւելի զօրեղ, աւելի խօսուն եւ մարտունակ են քան թէ ուղիղ ասուած խօսքը կամ միտքը։ Իմ երկարակեաց ֆիլմերը շատ խորունկ միտք ունեն, այնտեղ ասուած դիպուկ խօսք կայ։

«ՆՅ» – Օփերայի երգչուհի՝ Սոֆիան, ծնունդով արցախցի ըլլալով, Արցախի մէջ իր հօրենական տունը այցելելէ կը խուսափի։ Գերմանացի լրագրող-լուսանկարիչն է, որ պատճառ կը դառնայ երգչուհի աղջկան եւ անոր հօր «հանդիպումին», հօրենական տուն այցելութեան։ Անցեալին հետ հանդիպելու, առերեսուելու վախը ամբողջ ֆիլմի ընթացքին յետին գծի նման ներկայ է։ Վախ, որու մասին լուսանկարիչն ալ կ՚արտայայտուի, երբ իբր մանուկ ուրիշներու հետ շփուելու վախի մասին կը խօսի…։

Ջ.Ա. – Ֆիլմի երկու հերոսները կարծում են, թէ միմեանց համար բացուող դուռ են դէպի ապագայ, բայց իրականութեան մէջ նրանք պատուհան են դէպի անցեալ։ Նրանք պէտք է անցեալը վերագտնեն, վերարժեւորեն եղածները, որպէսզի կարողանան ապագան կերտել։ Նրանց մէջ կեանքի նկատմամբ վախ կայ։ Եւ սիրային երանգով յարաբերութիւնների մէջ նրանք ասում են հետեւեալը՝ ո՞վ չի սխալւում կեանքում, ո՞վ վախ չունի կեանքում, բայց պէտք է յաղթահարել վախը, գուցէ այնուհետեւ քեզ գտնես։

«ՆՅ» – Շատ հետաքրքրական դիպաշար մըն է, դէպքերու յաջորդականութիւն եւ մէկը միւսին մէջ ընդելուզուած պատմութիւններ։ Ժապաւէնը նաեւ գրաւիչ կողմ մը ունի. գերմանացի լուսանկարիչը կ՚ուզէ ձերբազատիլ իր ապրած խղճի խայթէն եւ առաջին իսկ առիթով Արցախ կ՚երթայ փափաքելով վերագտնել իր կորսնցուցած ընկերը, որուն հանդէպ պարտք մը ունի…։ Այս բոլորին մէջ արդեօք ինքնակենսագրական բաժին մը կա՞յ, թէ՞ ոչ։

Ջ.Ա. – Արցախի մասին բոլոր ֆիլմերի մէջ ինքնակենսագրական բաժին կայ, բայց գուցէ ամբողջական կերպարի միջոցով չէ, այլ խօսքի, փոքրիկ մանրամասնութիւնների, առարկաների կամ վայրերի միջոցով է դա արտացոլւում։ Ճշմարիտ մի խօսք կայ, որ ասում է՝ շարժարուեստի բոլոր բեմադիրների գործերի նիւթը ի վերջոյ իրենց մասին է։ Իմ պարագային ես կ՚ասէի որ ֆիլմերիս մէջ դէմքերը իմ կերպարը չեն մարմնաւորում, բայց այնտեղ ինձնից յստակ մօտեցումներ, դրսեւորումներ կան, փոքրիկ մանրամասնութիւնների մէջ խօսում եմ իմ յոյզերի մասին՝ ոչ միայն նիւթի ընտրութեան, այլեւ կերպարների կերտման միջոցով։

«ՆՅ» – «Դրախտի դարպասը» նկարահանելու ժամանակ տակաւին պատմական Արցախէն հողամասեր կորսնցնելու, թշնամիին կողմէ գրաւուելու, իւրացուելու վիճակ չկար։ Մշակութային ժառանգութիւն պաշտպանելու թեման շատ աւելի տարողունակ է ու ներկայիս այժմէական՝ Ազերիներու կողմէ հայկական մշակութային ժառանգութեան աւերումներն ու քանդումները, ձեւազեղծումները նկատի առած։ Մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութիւնը միայն Ազերիներուն չի վերաբերիր, ան Հայերուն ալ կը յղուի. համամարդկային պայքար է։ Կը հաւատա՞ք շարժանկարի միջոցով զղջումին, սխալներու խոստովանութեան ուժին, ճշմարտութեան բացայայտումին, հոգեւոր հաշտութեան ձեռքբերումին։

Ջ.Ա. – Ես հաւատում եմ, որ շարժանկարը, ֆիլմարուեստը եւ ընդհանրապէս արուեստը կարող է շատ աղմկոտ հարցեր բարձրացնել, թերեւս ուղղակիօրէն չի կարող քաղաքական լուծումներ գտնել, իրագործել, բայց կարող է ազդել այն մարդկանց վրայ որոնք կանգնած են քաղաքական որոշումների ետին։ Ես հաւատում եմ, որ արուեստը կարող է մեծ դեր ունենալ մասնաւորապէս մեր պայքարի մէջ։ Հաւատում եմ, որ ընդհանրապէս արուեստը կարող է մարդը փոխել։ Մարդը ոչ միայն կրթութեան ընդունուած միջոցով է զարգանում, այլ նաեւ անուղղակի ոչ-սովորական միջոցներով ինչպիսին գեղարուեստն է՝ երաժշտութիւնը, շարժապատկերը, խօսուն կտաւները…։ Ամէն ինչ գալիս է մարդու հոգեկան ներաշխարհից։ Մեր օրերում մարդը անկիրթ է, չունի հոգեկան բաւարար ելեւէջները, չունի գիտակից լինելու համարժէք կրթութիւն։ Կարծում եմ, որ մենք կարող ենք արուեստի միջոցով շատ դռներ բացել, որ քաղաքականապէս անկարելի է։ Ես հաւատում եմ որ արուեստի միջոցով կարող ենք հասնել մարդու հոգու, սրտի դռներին։ Այլապէս Արցախի մասին ֆիլմեր չէի պատրաստի։

«ՆՅ» – Ֆիլմ պատրաստելը մեծածախս նախաձեռնութիւն է։ Ձեր ֆիլմերու պարագային միջազգային ընկերութիւններու եւ կազմակերպութիւններու մասնակցութիւնը եւս անհրաժեշտութիւն է։ Ինչպէ՞ս կ՚ապահովէք գանձատրումը ձեր շարժանկարի  պատրաստութեան համար, մա՛նաւանդ երբ նիւթը Արցախն է, միջազգային հասարակութեան կողմէ չճանչցուած հանրապետութիւն մը։ Շարժարուեստի շուկան եւ արտադրութիւնը կ՚ենթադրէ միջազգային ներդրում, համատեղ արտադրութիւն։

Ջ.Ա. – Ընդհանրապէս ֆիլմերի պիւտճէն գոյացնելը դժուար է։ Բայց որքան որ դժուարութիւնները շատ են, դրանց կողքին համախոհների թիւն էլ շատ է։ Մեր ֆիլմերի արտադրութեան նիւթականը ապահովում ենք բազմաթիւ հիմնադրամների աջակցութեամբ, նախորդ ֆիլմերի վաճառքից գոյացած գումարներով։ Ի հարկէ Հայաստանի Շարժարուեստի ազգային կեդրոնը օժանդակում է մեզ։ Բայց այդքանը բաւարար չլիներով մենք տարբեր երկրների ֆիլմարտադրողներին ենք դիմել, մեծ թիւով օտարներ էլ մասնակցել են այս գործին։ Անշուշտ ճանապարհը հեշտ չի եղել։ Իմ երեւանեան խումբը գիշեր-ցերեկ յամառօրէն աշխատել է եւ աշխատում է այս ուղղութեամբ։ Մեզ օժանդակողները, հետեւորդները գիտակից են Արցախի մասին պատմելու, այն՝ աշխարհին ներկայացնելու յոյժ կարեւորութեան։

«ՆՅ» – Երբ միջազգային փառատօներու մէջ կը ցուցադրէք ձեր ֆիլմերը, արդեօք չճանչցուած Արցախի Հանրապետութեան հարցը դժուարութիւն կը ստեղծէ՞, ցարդ արգելքներու բախա՞ծ էք։

Ջ.Ա. – Անշուշտ դժուարութիւնների եւ յարձակողական միջամտութիւնների ականատես ենք եղել թէ՛ ֆիլմի գանձատրման եւ թէ՛ տարածման աշխատանքի ընթացքին, ա՛յն երկրների կողմից որոնք մեր դէմ պատերազմ են մղում եւ դա ո՛չ միայն Արցախի հողի վրայ, այլեւ տարբեր փառատօներում, տարբեր ցուցադրութիւնների ժամանակ, շարժանկարի շուկաներում։ Այո՛, բազմաթիւ են դժուարութիւնները, բայց ես հաւատում եմ մեր յաղթանակին։ Ասածներս սին խօսքեր չեն, ես փորձում եմ ամէն օր, ամէն ժամ միաւորել Հայերին՝ մեծ ֆիլմ ստեղծելու շուրջ, մեր պայքարի եւ Արցախի շուրջ։ Ես ինձ քաղաքական գործիչ չեմ համարում եւ այդպիսի նպատակ էլ չունեմ։ Պարզապէս փորձում եմ իմ ստեղծագործական խումբը համալրել պայքարող, երազող Հայերով, որպէսզի նրանք թէկուզ իրենց ներկայութեամբ աջակցեն մեր գործին։ Իմ ֆիլմերը ամբողջ հայութեան համար են՝ յանուն Արցախի։

«ՆՅ» – Նոր շարժանկար մը պատրաստելու ծրագիր ունիք՝ «Վերածնուածը» խորագրով։ Ի՞նչ ընթացքի մէջ է։

Ջ.Ա. – Աշխատում ենք, ստեղծում ենք, խօսում ենք մարդկանց հետ, որպէսզի հայութեան կարեւորագոյն հարցերի մասին խօսող ֆիլմ մը եւս ներկայացնենք հանրութեան։

Հարցազրոյցը վարեց՝

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ ■

Ջիւան Աւետիսեանի յաջորդ ֆիլմին՝ «Վերածնուածը»-ի (“Revival”) համար ձեռնարկուած է դրամահաւաքի մը։ Ստորեւ կապը.

https://www.indiegogo.com/projects/revival-a-film-by-jivan-avetisyan#/