«Նոր Յա­ռաջ» – Ո՞վ է Յա­րու­թիւն Խա­չատու­րեանը եւ ի՞նչ մաս­նա­գիտու­թիւն ու­նի։

Յա­րու­թիւն Խա­չատու­րեան – Ծնած եմ Մար­սիլիա, հայ­րա­կան կողմս Այնթա­պէն կու գայ, ան­ցած է Սու­րիայէն եւ Լի­բանա­նէն, ապա հայրս Բ. աշ­խարհա­մար­տէն ետք եկած է Ֆրան­սա: Մայ­րա­կան կողմս սիվ­րի­հիսար­ցի է, Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք գաղ­թած է Յու­նաստան, ապա Մար­սիլիա: Փա­րիզի մէջ աւար­տած եմ տե­ղեկա­տուա­կան ար­հեստա­գիտու­թիւն՝ ծրագ­րա­ւորում, ապա սկսած աշ­խա­տիլ եւ զու­գա­հեռա­բար հե­տեւիլ ԻՆԱԼ­ՔՕ-ի մէջ Ժան Մի­շէլ Թիերիի դա­սերուն: Ժան Մի­շէլ Թիերին ֆրան­սա­ցի բժիշկ եւ պատ­մա­բան է, իր ամ­բողջ կեան­քին ըն­թացքին ու­սումնա­սիրած է Արեւմտեան Հա­յաս­տա­նի եւ Հա­յաս­տա­նի հայ­կա­կան յու­շարձան­նե­րը:

«ՆՅ» – Ի՞նչը ձեզ ներշնչեց հե­տաքրքրուելու խաչ­քա­րերով եւ այս աշ­խարհը մուտք գոր­ծե­լու։

Յ.Խ. – Ինչպէս ըսի մեծ­ցած եմ Մար­սիլիոյ մէջ: 60-70-ական թուական­նե­րուն Մար­սիլիոյ հայ­կա­կան կեան­քը կը կազ­մա­կեր­պուէր հայկ եկե­ղեց­ւոյ շուրջ, ուր դպիր եղած եմ: Ին­ծի հա­մար հայկական եկե­ղեցին, իր շա­րական­նե­րով եւ ճար­տա­րապե­տու­թեամբ, թանկարժէք վայր մըն էր: Խոր­քին մէջ կը զգամ ինչ որ Վա­հան Թէ­քէեան ըսած է. «Եկե­ղեցին հայ­կա­կան ծննդա­վայրն է հոգ­ւոյս»։ Ճիշդ այդ բա­ռերը կա­րելի է օգ­տա­գոր­ծել իմ պա­րագա­յին եւս: Այսպէս, հան­դի­պումս Ժան Մի­շէլ Թիերիի հետ թե­րեւս զու­գա­դիպու­թիւն մը չէր, աւե­լի խոր­քա­յին բան մըն էր:

«ՆՅ» – Ըստ ձե­զի, ի՞նչ մշա­կու­թա­յին եւ պատ­մա­կան նշա­նակու­թիւն ու­նին խաչ­քա­րերը, ան­շուշտ հայ­կա­կան ժա­ռան­գութեան ծի­րէն ներս։

Յ.Խ. – Խաչ­քա­րերու իւ­րա­յատ­կութիւ­նը մատ­նանշե­լու հա­մար կա­րելի է ըսել, որ անոնք կը միաւո­րեն բո­լոր հա­յերը՝ ան­ցեալին եւ այ­սօր: Իրա­կանու­թեան մէջ չկան արեւմտեան Հա­յաս­տա­նի եւ արե­ւելեան Հա­յաս­տա­նի խաչ­քա­րեր, չկան Սփիւռքի կամ Հա­յաս­տա­նի խաչ­քա­րեր, չկան արեւմտա­հայե­րէն կամ արե­ւելա­հայե­րէն խաչ­քա­րեր, խաչ­քա­րերու աշ­խարհին մէջ գո­յու­թիւն չու­նին այդ բո­լոր տա­րան­ջա­տումնե­րը, որ կ՚երե­ւին մեր կեան­քին մէջ այ­սօր՝ Սփիւռքի կամ Հա­յաս­տա­նի մէջ: Այս երկպա­ռակու­թիւնը գո­յու­թիւն չու­նի խաչ­քա­րերուն մէջ եւ մենք պէտք է վե­րաց­նենք այս վեր­ջին մէկ դա­րու ըն­թացքի բա­ժանումնե­րը: Խաչ­քա­րերը կը ներ­կա­յաց­նեն եւ կը մարմնա­ւորեն հայ­կա­կան ինքնու­թիւնը, նոյ­նիսկ կա­րելի է ըսել աւե­լի ու­ժեղ ձե­ւով, քան՝ եկե­ղեցի­ները: Անոնք ամ­բողջու­թիւն մըն են՝ հա­մահայ­կա­կան հիմք մը, ինչպէս նաեւ՝ շա­րական­նե­րը, նոյնն են իրա­կանու­թեան մէջ, մենք ալ այդ ամ­բողջու­թեան մաս կը կազ­մենք:

Առա­ջին թուագ­րուած խաչ­քա­րերը կը վե­րագ­րուին 9-րդ դա­րուն, անոնք քան­դա­կուած են ժո­ղովուրդին, իշ­խաննե­րուն, հո­գեւո­րական­նե­րուն հա­մար: Այ­սինքն հայ հա­սարա­կու­թեան պատ­կե­րը կը կազ­մեն խաչ­քա­րերը՝ տար­բեր դա­րերու հա­սարա­կու­թեան: Խաչ­քա­րերու քա­նակը հսկա­յական է, ինչպէս ձե­ռագ­րե­րու, որ իս­կա­պէս առա­ւելու­թիւն մըն է ու­սումնա­սիրո­ղին հա­մար:

«ՆՅ» – Կ՞ան խաչ­քա­րերու տար­բեր դպրոց­ներ, տար­բեր ոճեր։ Եթէ՝ այո՛, կը պատ­մէ՞ք անոնց մա­սին։

Յ.Խ. – Դպրոց­ներ եղած են, սա­կայն մէկ դպրոց կա­րելի է յի­շատա­կել՝ Հին Ջու­ղա­յի խաչ­քա­րերու դպրո­ցը, ուր կարճ ժա­մանա­կի ըն­թացքին, հա­մասեռ քան­դակներ կա­յին, թե­մաներ կա­յին, քան­դա­կագոր­ծի աշ­խա­տան­քա­յին որակն ալ հիանա­լի էր. այս բո­լորը ցոյց կու տան որ իս­կա­պէս 200 տա­րուան ըն­թացքին՝ 16-17-րդ դա­րերուն, կեր­տուեցան շատ իւ­րա­յատուկ խաչ­քա­րեր շատ-շատ մեծ քա­նակով ոչ միայն Հին Ջու­ղա­յի մէջ, այլեւ շրջա­կայ­քը: Սա իս­կա­պէս կա­րելի է դպրոց անուանել, բայց մնա­ցեալ պա­րագա­ներուն, կը կար­ծեմ որ դեռ բա­ւարար տուեալ­ներ չու­նինք եւ մեր նպա­տակն է՝ տուեալ հա­ւաքել, որ­պէսզի կա­րենանք ապա­գային գտնել դպրոց­նե­րը եւ աւե­լի յստակ կեր­պով սահ­մա­նել զա­նոնք:

Խաչ­քա­րերու տար­բեր տե­սան­կիւննե­րուն մա­սին տա­կաւին խոր­քա­յին վեր­լուծումներ չկան: Եթէ հա­մեմա­տենք գոր­գա­րուես­տին հետ, գոր­գե­րուն կա­պերը եւ հան­գոյցնե­րուն խտու­թիւնը նկա­տի կ՚առ­նուին եւ ըստ տար­բե­րու­թեան կա­րելի է բաժ­նել դպրոց­նե­րու կամ շրջան­նե­րու պատ­կա­նելիու­թիւնը: Խաչ­քա­րերու պա­րագա­յին կա­րելի է նաեւ նոյն մօ­տեցու­մը որ­դեգրել: Օրի­նակ՝ Մո­միկ ճար­տա­րապե­տի քան­դակնե­րը, որոնք հի­մա կը գտնուին Վա­յոց Ձո­րի մէջ, այնքան նուրբ քան­դա­կուած են, կար­ծես կեր­պա­սի վրայ ասեղ­նա­գոր­ծութիւն ըլ­լայ, կա­րելի է նրբու­թեան յատ­կա­նիշով տար­բե­րել Մո­միկի խաչ­քա­րերը, սա­կայն ամ­բողջա­կան գի­տական ու­սումնա­սիրու­թիւն մը չկայ տա­կաւին:

«ՆՅ» – Կրնա՞ք խաչ­քա­րերու հետ կա­պուած ձեր դաշ­տա­յին աշ­խա­տանքնե­րուն մա­սին ման­րա­մաս­նութիւններ տալ՝ բնոյ­թը, աշ­խարհագ­րա­կան տա­րած­քը…։

Յ.Խ. – Մեր ծրա­գիրը 20 տա­րուան կեանք ու­նի, աւե­լի խո­րացած՝ վեր­ջին հինգ տա­րինե­րը. նպա­տակը՝ խաչ­քա­րերու հա­ւաքա­ծոյ մը ստեղ­ծել, միեւ­նոյն ատեն՝ զար­դա­քան­դակնե­րու, եւ այնպէս նկա­րագ­րել խաչ­քա­րերը, որ­ ոեւէ հե­տազօ­տող, ու­սումնա­սիրող կամ ան­հատ կա­րենայ գտնել իր ու­զա­ծը քան­դա­կի, ար­ձա­նագ­րութիւննե­րու, չա­փերու, թուակա­նի, տե­ղայ­նութեան վե­րաբե­րեալ: Հա­յաս­տա­նի եւ Ար­ցա­խի մէջ պե­տու­թիւնը ժա­ռան­գութեան ցու­ցակներ ստեղ­ծեց. վեր­ջին հինգ տա­րինե­րուն կ՚աշ­խա­տինք պե­տու­թեան հետ՝ թէ՛ մար­դա­բանա­կան ամ­պիոնի ու­սա­նող­նե­րուն հետ, եւ թէ՛ ժա­ռան­գութեան երկու հիմ­նարկնե­րու հետ: Մեր եւ իրենց հա­ւաքա­ծոնե­րը ձեռ­քի տակ ու­նե­նալով կը փոր­ձենք աւե­լի ման­րա­մաս­նօ­րէն նկա­րագ­րել, որ­պէսզի աւե­լի ճշգրտու­թեան հաս­նինք: 4-5 հո­գինոց փոքր խումբե­րով մին­չեւ հի­մա այ­ցե­լեցինք Կո­տայ­քի մար­զի գրե­թէ բո­լոր գիւ­ղե­րը, Ար­մա­ւիրի, Արա­գածոտ­նի եւ Վա­յոց Ձո­րի մար­զե­րը: Հա­ւաքած ենք մօ­տաւո­րապէս 8000-9000 խաչ­քար, լու­սանկա­րած եւ նոյ­նա­կանա­ցու­ցած զա­նոնք: Աս­կէ ետք կու գայ թուային հա­մակարգ ստեղ­ծե­լու աշ­խա­տան­քը, գրա­սենեկա­յին եր­կար աշ­խա­տանք է նաեւ այս մէ­կը՝ լու­սանկար­նե­րու յստա­կացում, նկա­րագ­րութիւննե­րու ար­ձա­նագ­րութիւն եւ այլն…:

«ՆՅ» – Խաչ­քա­րերը կու գան հնա­գոյն ժա­մանակ­նե­րէն, իսկ ձեր միւս մաս­նա­գիտու­թիւնը՝ ծրագ­րա­ւորող, շատ ար­դի մաս­նա­գիտու­թիւն մըն է։ Ինչպէ՞ս կա­րելի եղաւ միաց­նել հնա­գոյ­նը նո­րագոյ­նին հետ եւ որո՞նք են առա­ւելու­թիւններն ու ար­ժէքնե­րը։

Յ.Խ. – Ինչ որ զիս կը հե­տաքրքրէ տե­ղեկատ­ւութիւնն է: Խաչ­քա­րը իր մէջ կը պա­րու­նա­կէ տար­բեր տե­ղեկու­թիւններ՝ ձե­ւը, ար­ձա­նագ­րութիւ­նը, քան­դա­կը: Մենք այս տե­սան­կիւնէն կ՚ու­սումնա­սիրենք, ո՛չ թէ հնա­գիտու­թեան կամ արուես­տի պատ­մութեան գծով: Կա­րելի է տես­նել, թէ ի՞նչ տե­ղեկա­տուա­կան գոր­ծիքներ կա­րելի է օգ­տա­գոր­ծել, որ­պէսզի վեր­լուծենք խաչ­քա­րերու արուես­տը: Այ­սօր հա­ւաքած եւ նոյ­նա­կանա­ցու­ցած ենք,– ինչպէս ըսի,– 8000-9000 խաչ­քար, այ­սինքն հի­մա կ՚ընենք քա­նակա­կան ու­սումնա­սիրու­թիւն, վեր­լուծու­թիւն, ուր կ՚օգ­տա­գոր­ծենք վի­ճակագ­րա­կան տուեալ­ներ: Կը փոր­ձենք ամէնէն ճշգրիտ նկա­րագ­րութիւ­նը տալ խաչ­քա­րերուն՝ ձե­ւերու, չա­փերու, ար­ձա­նագ­րութիւննե­րու դա­սակար­գումով տե­ղադ­րել յա­տուկ ժա­ռան­գութեան նուիրուած տե­ղեկա­տուա­կան հա­մակար­գին մէջ (heritage managemant system), որ­պէսզի կա­րենանք ոչ միայն զա­նոնք նկա­րագ­րել, այ­լեւ իրենց պատ­մութեան հե­տեւիլ, որով­հե­տեւ խաչ­քա­րը շար­ժա­կան է, եկե­ղեց­ւոյ պէս չէ: Ժա­ռան­գութեան կա­ռավար­ման մէջ շատ կա­րեւոր է հե­տեւիլ այդ փո­փոխու­թիւննե­րուն, որ­պէսզի իւ­րա­քան­չիւր խաչ­քա­րի պատ­մութիւ­նը կա­րենանք յստակ ձե­ւով կեր­տել: Ու­րեմն կայ ժա­ռան­գութեան կա­ռավա­րու­մը եւ նկա­րագ­րութիւ­նը. ահա թէ ին­չո՞ւ կ՚օգ­տա­գոր­ծենք տե­ղեկա­տուա­կան ար­դի հա­մակար­գե­րը: Եւ այդտեղ է, որ ոչ-աւան­դա­կան ձե­ւով, կը մօ­տենանք խաչ­քա­րերու ու­սումնա­սիրու­թեան:

Մենք կը ձգտինք թուային մա­կար­դա­կէն պա­տաս­խա­նել կարենալու հե­տեւեալ հար­ցումնրուն. ինչպէ՞ս կա­րելի է նկա­րագ­րել խաչ­քա­րը, կրնա՞նք ամ­բողջա­կան ցանկ մը կազ­մել բո­լոր զար­դա­նախ­շե­րուն մա­սին, ի՞նչ գոր­ծիքներ օգ­տա­գոր­ծե­ցին միջ­նա­դարեան հայ քան­դա­կագործնե­րը, ի՞նչ գի­տելիք­ներ ու­նէին անոնք՝ երկրա­չափու­թեան, աս­տուածա­բանու­թեան մա­սին, կրնա՞նք մեր հա­ւաքած նիւ­թե­րուն հի­ման վրայ աւե­լի մօ­տէն ճանչնալ այդ խաչ­քա­րագործնե­րը, ի՞նչ հա­մացան­ցա­յին չա­փորո­շիչ­ներ՝ նոր լե­զու­ներ, կրնանք օգ­տա­գոր­ծել նկա­րագ­րե­լու այս առար­կան, որ­պէսզի ապա­գային եթէ ու­զենք փո­խան­ցել կամ տա­րածել այդ տե­ղեկու­թիւննե­րը, դիւ­րին ձե­ւով կա­րենանք իրա­կանաց­նել: Այ­սօր հա­մացան­ցա­յին աշ­խարհին մէջ տար­բեր լե­զու­ներ, տար­բեր նկա­րագ­րա­կան չա­փորո­շիչ­ներ կան, որ ժա­ռան­գութեան կ՚առնչուին: Նոյ­նիսկ եթէ կայ­քէջ պատ­րաստենք, կայ­քէ­ջը միայն պատ­կե­րագիրք մը պի­տի չըլ­լայ, այլ ու­նե­նայ ման­րա­մասն տե­ղեկու­թիւն իւ­րա­քան­չիւր խաչ­քա­րի վե­րաբե­րեալ:

«ՆՅ» – Անդրա­դառ­նա­լով  Ջու­ղա­յի խաչ­քա­րերու ոչնչաց­ման՝ ար­դեօք այս երե­ւոյ­թը պար­զա­պէս յու­շարձան­նե­րու կո­րո՞ւստ է կամ ի՞նչ հե­տեւանքներ ու­նի եւ ի՞նչ կա­րելի է ընել այ­սօր այս երե­ւոյ­թին առաջ­քը առ­նե­լու համար։

Յ.Խ. – Ֆի­զիքա­կան կոր­ծա­նու­մը ահ­ռե­լի երե­ւոյթ մըն է իրա­կանու­թեան մէջ եւ 100-150 տա­րիէ ի վեր տե­ղի կ՚ու­նե­նայ Թուրքիոյ եւ Ազերպայ­ճա­նի մէջ, նո­րու­թիւն չէ, հայ ժո­ղովուրդի պատ­մութեան մաս կը կազ­մէ: Ժա­ռան­գութիւնն ու ժո­ղովուրդին ճա­կատա­գիրը պէտք է նոյն տե­սան­կիւնէն դի­տել: Ռա­ֆայէլ Լեմ­քի­ն շատ լաւ ըմբռնած էր այս երե­ւոյ­թը: 1947-ին սահ­մա­նած էր «Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը, բայց յստա­կօրէն եր­կու երե­ւոյթ կը տար­բե­րէր. մէ­կը՝ բար­բա­րոսու­թիւնը մարդ արա­րածի դէմ, միւ­սը՝ վան­դա­լու­թիւնը մշա­կոյ­թի դէմ: Լեմ­քի­ն նկա­տած էր այդ եր­կու երե­ւոյթնե­րու փոխ­կա­պակցու­թիւնը, մէ­կը միւ­սէն չէր ան­ջա­տած, նկա­րագ­րած էր, որ եր­կուքը միասին պէտք է ու­սումնա­սիրել եւ դա­տապար­տել: Դժբախ­տա­բար 1947-ին ՄԱԿ-ը միայն առա­ջինը՝ բար­բա­րոսու­թիւնը ըն­դունեց եւ մին­չեւ հի­մա դա­տապար­տուած է: Հա­զիւ 2007-ին ձե­ւակեր­պուեցաւ վան­դա­լու­թիւնը: Սա իրա­ւաբա­նական գետ­նի վրայ:

Կայ ու­րիշ խնդիր մը եւս, որուն դէմ պէտք է պայ­քա­րիլ՝ տե­ղեկատ­ւու­թեան ժխտու­մը: Շատ լուրջ երե­ւոյթ մըն է, մա­սամբ՝ նոր: Լուրջ ձե­ւով պէտք է մօ­տենանք այս հար­ցին, որով­հե­տեւ տե­ղեկա­տուա­կան ժխտու­մը ո՛չ միայն Թուրքիոյ եւ Ազերպայ­ճա­նի կող­մէ կը կի­րար­կուի, այլ նաեւ գո­յու­թիւն ու­նի մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պութիւննե­րուն մէջ, ինչպէս՝ ԻՒՆԷՍՔՕ-ի մէջ: Այ­սօր երբ կ՚այ­ցե­լէք ԻՒՆԷՍՔՕ-ի կայ­քէ­ջը եւ ար­խի­ւէն կ՚ու­զէք փնտռել Հին Ջու­ղան, Ջու­ղան եւ այլն, քանդման մա­սին տե­ղեկու­թիւն չէք գտներ: Զար­մա­նալի չէ, բայց վեր­ջա­պէս պէտք է պայ­քա­րինք ասոր դէմ, որով­հե­տեւ երբ հա­մեմա­տենք Հին Ջու­ղա­յի մէջ պա­տահա­ծը օրի­նակ՝ Աֆ­ղա­նիս­տա­նի մէջ պա­տահա­ծին կամ Սու­րիոյ Փալ­մի­րին հետ՝ ԻՒՆԷՍՔՕ-ն ու­նի յօ­դուած­ներ, ու­սումնա­սիրու­թիւններ, դա­տապար­տած է…, իսկ Հին Ջու­ղա­յի մա­սին՝ ոչի՛նչ: Կա­րելի է դա­տապար­տել, դա­տական դիմումներ ներ­կա­յաց­նել ԻՒՆԷՍՔՕ-ի դէմ, որով­հե­տեւ բա­ցի մաս­նա­գէտ­նե­րէն, որոնք պի­տի գիտ­նան թէ Հին Ջու­ղա­յի մէջ հա­զարա­ւոր խաչ­քա­րեր քան­դուեցան, ու­րիշներ պի­տի չու­նե­նան այդ տե­ղեկու­թիւնը: Վեր­ջա­պէս կա­տարուածը պատ­մութեան ոչնչա­ցում է, ո՛չ միայն խաչ­քա­րերու, այլ նոյ­նիսկ տե­ղեկատ­ւութեան ոչնչա­ցում:

«ՆՅ» – Խաչ­քա­րերու մա­սին մէ­կէ աւե­լի գիրք հրա­տարա­կած էք։ Կը պատ­մէ՞ք անոնց մա­սին եւ ի՞նչ են ձեր ապա­գայ ծրագ­րե­րը հրա­տարա­կու­թիւննե­րու եւ դաշ­տա­յին աշ­խա­տան­քի մա­սին։

Յ.Խ. – Մին­չեւ հի­մա երեք գիրք հրա­տարա­կուած է, որոնք մի քա­նի հե­ղինակ­նե­րու կը պատ­կա­նին, քա­նի խմբա­յին աշ­խա­տան­քի ար­դիւնք են: Առա­ջինը՝ 2014-ին, ֆրան­սե­րէնով՝ «Խաչ­քա­րերու արուես­տը. Ջու­ղա­յի եւ Երու­սա­ղէմի խաչ­քա­րեր» խո­րագ­րով, որուն հա­յերէն տար­բե­րակը հրա­տարա­կուե­ցաւ Երե­ւանի մէջ՝ 2019-ին: Այս մէ­կը ցոյց տա­լու, որ մեր ժա­ռան­գութիւ­նը սահ­ման չու­նի, ամէն տեղ մեր հետ­քե­րը կան, պէտք է ծա­նօթաց­նենք եւ տա­րածենք աշ­խարհի հա­յերուն, եւ փոր­ձարկե­լու մեր մօ­տեցու­մը տե­ղեկա­տուա­կան ար­հեստա­գիտու­թեան շուրջ, որով­հե­տեւ այդ գիր­քը ստեղ­ծե­լու հա­մար նախ տուեալ­նե­րու շտե­մարան մը պատ­րաստե­ցինք եւ ա­նոնց վեր­լուծման շնոր­հիւ կա­րողա­ցանք ներ­կա­յաց­նել խաչ­քա­րերը:

Երկրորդ գիր­քը նուիրուած էր հայ­կա­կան հո­գեւոր ժա­ռան­գութեան՝ մաս­նա­ւորա­պէս վան­քե­րու եւ եկե­ղեցի­ներու, որոնք կը գտնուին Թուրքիոյ մէջ: Տար­բեր գիր­քեր հրա­տարա­կուած են այս նիւ­թին շուրջ: Մենք փոր­ձե­ցինք օգ­տա­գոր­ծել Պոլ­սոյ պատ­րիար­քա­րանի 1912-ի ցու­ցա­կը, պատ­րաստուած եւ ու­ղարկուած Օս­մա­նեան կա­ռավա­րու­թեան: Այդ ցան­կը առինք եւ փոր­ձե­ցինք հասկնալ թէ ո՞ւր էին եկե­ղեցի­ները եւ ի՞նչ վի­ճակի մէջ են ո՛չ միայն ֆի­զիքա­կան, այլ նաեւ տե­ղեկա­տուա­կան մա­կար­դա­կով: Եթէ այ­սօր ու­սումնա­սիրենք մա՛նա­ւանդ Թուրքիոյ մշա­կոյ­թի նա­խարա­րու­թեան կայ­քէ­ջի տե­ղեկատ­ւութիւ­նը, ուր նկա­րագ­րուած է Թուրքիոյ մէջ եղած բո­լոր ժա­ռան­գութիւննե­րը, այդտեղ հայ­կա­կանը բա­ցակայ է: Այն բո­լոր եկե­ղեցի­ները, որոնց մասին մենք յա­ճախ գիր­քեր կը հրա­տարա­կենք կամ յօ­դուած­ներ կը գրենք, այ­սօր այդ հա­մակար­գին մէջ թուային ձե­ւով գո­յու­թիւն չու­նին: Հա­զիւ 30 եկե­ղեցի նկա­րագ­րուած է՝ սխալ տուեալ­նե­րով: Ու­րեմն ոչնչա­ցու­մը թէ՛ գի­տական, եւ թէ՛ տե­ղեկա­տուա­կան մա­կար­դակնե­րով է:

Եր­րորդ գիր­քը անգլե­րէնով նոր լոյս տե­սաւ. խմբա­գիր­նե­րը Իկոր Տոք­ման Լա­զարե­ւը եւ ես ենք, յօ­դուած­նե­րու հա­ւաքա­ծոյ մըն է, Brill հո­լան­տա­կան հրա­տարակ­չա­տան կող­մէ հրա­տարա­կուած: Գիր­քին նպա­տակն է նկա­րագ­րել ազերպայ­ճանցի­ներու կեղ­ծա­րարու­թիւնը, քան­դումը բո­լոր մա­կար­դակնե­րով՝ Նա­խիջե­ւանի եւ Ար­ցա­խի տա­րածքնե­րուն մէջ:

Մենք շատ լուրջ ձե­ւով պէտք է պայ­քա­րինք մեր ժա­ռան­գութիւ­նը պահ­պա­նելու եւ տա­րածե­լու հա­մար: Ո՛չ միայն Թուրքիան եւ Ազերպայ­ճա­նը քան­դած են զայն, այլ նաեւ՝ Վրաս­տա­նը: Հի­մա Երու­սա­ղէմի մէջ ժա­ռան­գութեան դէմ նոյն պայ­քա­րը կայ եւ Վե­նետի­կի մէջ նոյն ձե­ւով Մխի­թարեան­նե­րու կղզին եւ վան­քը վնա­սուած է, նոյ­նիսկ Փա­րիզի մէջ Մխի­թարեան­նե­րու վար­ժա­րանը վնա­սուած է: Իմա­ցանք ինչ եղաւ Վա­տիկա­նի մէջ՝ ազերպայ­ճանցի­ները դա­սախօ­սու­թիւն կազ­մա­կեր­պե­ցին այդ կեղ­ծա­րարու­թիւննե­րուն մա­սին: Իս­կա­պէս մեր ժա­ռան­գութիւ­նը ամէնու­րեք վտան­գուած է: Շատ լուրջ, հա­մահայ­կա­կան ձե­ւով պէտք է մօ­տենանք այս հար­ցին եւ մի­ջոց­նե­րը պէտք է ստեղ­ծենք, որ­պէսզի փրկենք:

Մեր ապա­գայ աշ­խա­տանքներն են՝ շա­րու­նա­կել խաչ­քա­րերու նոյ­նա­կանա­ցու­մը Հա­յաս­տա­նի մէջ: Այս ամառ պի­տի եր­թանք Սիւ­նի­քի խաչ­քա­րերը նոյ­նա­կանաց­նե­լու, նաեւ Թուրքիոյ մէջ սկսած ենք հա­ւաքել մօտ 300-350 խաչ­քար, պի­տի շա­րու­նա­կենք, եւ գիր­քէն առաջ պէտք է տե­ղեկա­տուա­կան հա­մակար­գը ի մի բե­րենք, աւար­տենք, այդ բո­լոր տուեալ­նե­րը մուտքագ­րենք հա­մակար­գին մէջ, որ­պէսզի տար­բեր ան­ձեր յե­տոյ կա­րենան օգ­տա­գործել:  

Հարցազրոյցը վարեց՝ 

Վահան Կ. Մանճիկեան ■

Հարցազրոյցին տեսանիւթը կարելի է դիտել հետեւեալ կապով.-