Գրեց՝ Նարօտ ԱՒՃԸ

«Կա՞յ կղզի մը, ուր հայեր կ՚ապրին»

Անցեալ շա­բաթ հե­ռաձայն մը ստա­ցայ։ Ան­ձը, որուն հետ ես խօսեցայ, ար­տա­սահ­մա­ն ապ­րող հայ ու­սուցիչ մըն էր: Ան նշեց, որ արեւմտա­հայե­րէ նիւթեր բո­վան­դա­կող «Աղ­ուոր բաներ» կայքէջը այցելելու ատեն հանդիպած է հետս կատարուած հարցազրոյցին։ Այդ պա­հուն մտա­ծեցի՝ «հե­տաքրքրական է, ի՞նչ ըսեր էի, որ հիմա ինծի կը հեռաձայնէ»: Քա­նի մը վայրկեան ետք քիչ մը յուզուած, քիչ մը հե­տաքրքրա­սէր ձայ­նով, կարծեմ քիչ մըն ալ զարմացած, ան յղեց իր միտքը չարչրկող հարցումը. «Կա՞յ կղզի մը, ուր հա­յեր կ՚ապ­րին»: Քա­նի որ բնաւ չէի սպասեր նման հարցումի, սկիզբը զար­մա­ցայ ու կարճ ձեւով պատասախանե­ցի՝ «այո՛, կայ»։ Այնուհետեւ մտածեցի, թէ սփիւռքահայերուն որքան քիչ բան կը պատմուի Թուրքիոյ հա­յութեան մա­սին, որ­քան քիչ կը պատմուի այստե­ղի մշա­կու­թա­յին կեան­քին ու մեր կեան­քին մա­սին։ Քիչ մըն ալ այս մտածումին յառաջացուցած պատասխանատւութեան զգացումով՝ սկսայ մեծ հա­ճոյքով նկարագրել կղզին։ Ես կղզին նկարագրե­ցի այնքան, որ­քան կրնայի նկարագրել Գնալը կղզիէն մինչեւ Մեծ կղզի ճամբու տեւողութեան: Ան զար­մա­ցաւ իմ պատմածներով եւ ես ալ զար­մա­ցայ, թէ որ­քա՜ն թոյլ կապեր ու­նինք մենք իրա­կանութեան մէջ: Կարճ, բայց եր­կուքիս հա­մար շատ հա­ճելի զրոյցէն յե­տոյ, երկուքս ալ գոհունակ, ան­ջա­տեցինք հե­ռա­ձայն­նե­րը։

Կղզին՝ երէկ

Գնալը կղզին (թրքերէն՝ Kınalıada) բիւ­զանդա­կան ժա­մանա­կաշրջա­նին ան­ուանուած է «Փրո­թի», որ կը նշա­նակէ «Առա­ջին», քա­նի որ ան մայրցա­մաքին ամե­նամօտ կղզին է։ Օս­մանեան ժա­մանա­կաշրջա­նին է, որ կղզին ստա­ցած է «Kınalı»/«Գնալը» անու­նը՝ իր հո­ղին հի­նայի նման գոյնին պատ­ճա­ռով։ Որքան որ ես տեսած եմ որոշ գիրքե­րու մէջ, բա­ցի Kınalıada եւ Proti անուննե­րէն, ան եր­բեմն կը յիշուի նաեւ «Հայ­կա­կան կղզի» անունով։ 

Գնալը կղզին վայր մըն է, որ պահ­պա­նեց իր նշա­նակութիւ­նը հայ հա­մայնքին հա­մար Բիւ­զանդիոնէն մինչեւ մեր օրե­րը։ 19-րդ դա­րուն կղզիի հայ բնակ­չութեան թիւի աճին հետ միաժամանակ բաց­ուեցաւ Ներ­սէսեան հայ­կա­կան դպրո­ցը, հիմնուեցաւ Ադամ­եան թատ­րո­նը, բաց­ուեցաւ Սուրբ Գրի­գոր Լու­սա­ւորիչ հայ­կա­կան եկե­ղեցին։ Բա­ցի ազգային,  ընկերակցական կառոյցնե­րու ներկայութենէն, ինծի հա­մար ամէնէն հե­տաքրքրականը եղաւ կար­դալ այն, որ հոն մար­դիկ կը շա­րու­նա­կէին իրենց մշա­կոյթը հան­րա­յին վայ­րե­րու մէջ այնպի­սի ազա­տութեամբ, որ կարե­լի չէր Պոլսոյ մէջ: Արեւմտեան հայ­կա­կան մշա­կոյթը եւ հայ հա­մայնքը, ըստ էութեան, Պոլսոյ հա­մեմա­տած դեռ աւե­լի տե­սանե­լի են Գնալը կղզիին մէջ, սա­կայն այ­սօր մշա­կու­թա­յին կարելիութիւննե­րը շատ աւե­լի սահ­մա­նափակ են։ Այսօր, դժուար է հաւատալ, որ մար­դիկ ժա­մանա­կին ապ­րեր են հոն ամ­առ ու ձմեռ, երե­խանե­րը հոն հայկական  դպրոց յա­ճախեր են, մինչ մեր օրերուն կղզին կ՚օգ­տա­գործուի որ­պէս ամա­ռնային հանգստա­վայր։

Թէեւ մենք՝ հայերս այ­սօր հոն այլեւս չու­նինք գործող դպրոց, բայց եւ այնպէս Գնալը կղզին միակ վայրն է այս աշ­խարհի վրայ, ուր­ ես զիս կը զգամ այնպէս ինչպէս իմ տա­ն մէջ: Իմ ծնած տար­ուան ամա­ռնային ամիս­նե­րէն ի վեր մենք ամէն տարի ամառը կու գանք Գնալը կղզի։ Որքան հասակ առինք՝ այնքան երկնցան կղզին մնա­լու ամիս­նե­րը, բայց մենք դեռ կղզիի լոկ ամա­ռնային բնա­կիչ­ներ ենք: «Ին­չո՞ւ այս կղզին կարեւոր է: Ին­չո՞ւ ան նման է տան: Ի՞նչ տար­բե­րութիւն կայ այս վայ­րին եւ քա­ղաքին միջեւ»: Շատոնց է կը մտա­ծեմ այս հար­ցումնե­րուն ու իմ զգաց­ումնե­րուն մա­սին։

Ես կարելիութիւնն ու­նե­ցայ ե՛ւ ու­սումնա­սիրե­լու ե՛ւ մտա­ծելու Գնալը կղզիին մա­սին շատ տար­բեր ժա­մանա­կաշրջան­նե­րու, տարբեր առիթ­ներով՝ «Հրանդ Տինք հիմ­նադրա­մ»-ի հրա­տարակ­ած՝ բազ­մա­մշակութային յիշողութեան վայրեր այցելութիւններու «KarDes» ուղեցոյցի յաւել­ուա­ծին (application du guide «KarDes»), «Լռութեան ձայ­նը. կը խօ­սին Գնալը կղզիի հա­յերը» գիրքին հա­մար, իմ աւարտաճառին հա­մար… եւ կար­ծեմ, ամէն բանէ առաջ՝ որովհետեւ ես հոս մե­ծցած եմ։ Իմ իւ­րա­քանչիւր ըն­թերցման կամ զրոյցի ընթացքին կը մտա­ծէի իմ ան­ցած փո­ղոց­նե­րուն եւ այնտեղ ապ­րողնե­րուն մա­սին: Որ­քան շատ կը կար­դայի, այնքան աւե­լի կը զգայի, որ կղզիին կը պատ­կա­նիմ։ Իմա­նալը, որ Կոմիտաս վարդապետ ժա­մանա­կին քալած է այն տան փո­ղոցէն, ուր այ­սօր կ՚ապ­րիմ ես, անցնիլը Սի­պիլի (Զա­պէլ Ասա­տուր) քանդուած տան մօտէն,  կար­դա­լը Կազ­դուրման կա­յանի հիմ­նադրման մա­սին, կար­դա­լը Յա­կոբ Պա­րոն­եա­նի գրութիւննե­րը կղզիին մա­սին, մտա­ծելը ատենին այստեղ բեմադրուած հայ­կա­կան թատ­րոննե­րուն մա­սին, իմանալը որ Հրանդ Տին­ք ապ­րած է հոս եւ լսե­լը Հրանդ Տին­քի անունը կրող ման­կա­կան զբօսայգիէն հասնող երե­խանե­րու ձայ­ները պատճառ եղան, որ ա՛լ աւե­լի կապ­ուիմ այս վայ­րին: Զգա­լը, որ ես կը պատկանիմ այս վայրին, ան­կեղծօրէն իմ առջեւ բա­ցաւ ազա­տութեան զգաց­ումի դռնե­րը:

Կղզին՝ այսօր

Այ­սօրուան կղզին ինծի հա­մար այն վայրն է, ուր փո­ղոցը ինծի հարց պիտի չտրուի՝ «սա ի՞նչ լե­զու է, բնիկ ուրկէ՞ ես, ուրկէ՞ եկած ես, ե՞րբ եկած ես», ու նոյնիսկ եթէ հարց տրուի՝ ես պիտի չտագնապիմ, թէ ինչպէ՞ս պա­տաս­խա­նեմ այս հար­ցումնե­րուն ամէնէն ապա­հով ձեւով։ Ան վայր մըն է, ուր մեր մշա­կու­թա­յին կեան­քը, որ բանտարկուած է տունե­րուն, եկե­ղեցի­ներուն, դպրոց­նե­րուն մէջ, կա­րելի է քիչ մը փո­ղոց հանել ու ներ­կա­յաց­նել։ Վար­դա­վառի տօնին, երբ կը նշենք Նո­յի ջրհե­ղեղը, առանց մտա­ծելու կրնանք իրարու վրայ ջուր սրսկել փո­ղոց­նե­րու մէջ. Աստուա­ծած­նի տօնին՝ մենք փողոցը կը քալենք խա­ղողով լի տուփե­րով եւ մէկզմէկու տօնը կը շնորհաւորենք. վայր մըն է, ուր մենք կրնանք պա­րել հայ­կա­կան բարձր եր­գե­րու ներ­քոյ: Վայր մը, ուր հա­յերէն խօսիլն ու փո­ղոցը հա­յերէն լսե­լը առօր­եայ կեան­քի բնա­կան մէկ մասն է։ Բա­ցի ատկէ, Գնալը կղզին վայր մըն է, ուր ես «սո­վորա­կան» մէկն եմ, վայր մը ուր ոչ ոքի ինծի յղուած առաջին հարցումները կը վերաբերին իմ անու­նիս, ուրկէ՛ գալուս, ո՛վ ըլլալուս: Կեցցէ՜… ըլլալ ոչ մէկ բան:

Ման­կութեանս տա­րինե­րուն կղզին ըլլալը տար­բեր ազա­տութիւններ կը նշանակէր։ Իրա­կանութեան մէջ երե­խաները ազատ էին միայն կղզին: Թէեւ ես գի­տէի, որ իմ ինքնութիւնը ու­նի «վտան­գա­ւոր» կողմ, քա­ղաքը՝ տունէն դուրս ելլելէ առաջ իմ ստա­ցած ան­հա­մար նա­խազ­գուշա­ցումնե­րուն պատ­ճա­ռով. սակայն, ես չու­նէի փորձառութիւն կամ գի­տելիք՝ հաս­կնալու, թէ ին­չի՛ մա­սին են այս նա­խազ­գուշա­ցումնե­րը եւ իմ ըն­տա­նիքի մտա­հոգութիւննե­րը։ Բայց եւ այնպէս, քա­ղաքի բո­լոր ան­հանգստութիւններն ու մտահոգութիւննե­րը կար­ծես հետզհետէ կը նօսրանային դէպի կղզի նաւով այդ մէկ ժամուան ճամբորդութեան ընթացքին եւ այդ բո­լոր նա­խազ­գուշա­ցումնե­րը կը վե­րանա­յին, այն պահուն երբ մենք ոտք կը կոխէինք կղզիի նա­ւամա­տոյցը: Ո՛չ իմ ան­ունը կա­րեւո­րութիւն կ՚ունենար այլեւս եւ ո՛չ ալ անոր տար­բե­րութիւ­նը, ինչպէս որ՝ ո՛չ ալ Մեր­թի կամ Ճե­րենի անուններունը։

Կղզին յար­մա­րաւէտութեան գօտի մըն է ինչպէս ինծի համար, նա՛եւ՝ ու­րիշնե­րուն. վայր մը, ուր լեզուն, կրօնը, դաւան­անքը, հա­ւատքն ու ան­հա­ւատութիւ­նը մեծ նշա­նակութիւն չու­նին: Իմ սե­փական փոր­ձա­ռութենէն եւ զգաց­ումնե­րէն ել­լե­լով կրնամ ըսել, թէ ան ինծի հա­մար վայր մըն է, ուր կին ըլլալը, օրի­նակ՝ չլու­սա­ւոր­ուած փո­ղոցէ մը քալե­լը աւե­լի քիչ սար­սա­փելի է, քան քա­ղաքին մէջ։ Կղզին ապ­րող մարդոց հետ նմա­նատիպ ընկերա-տնտե­սական մի­ջավայ­րէն գա­լը եւ մեր մանր-քաղքենիական (petite bourgeoisie) մտա­հոգութիւննե­րը կի­սելը մեր բո­լորը կը միաւո­րէ ընդհա­նուր «կղզիական ինքնութեան» շուրջ: Երբ ես մե­ծցայ՝ հաս­կցայ, որ այս ընդհա­նուր «կղզիի ինքնութիւ­ն»-ը կը ներառէ միայն կղզիի ամառնային բնա­կիչ­նե­րը: Դա­սակար­գա­յին տար­բե­րութիւննե­րու պատ­ճա­ռով կղզիի բնիկ­նե­րուն հետ այնքան ալ հասարակաց լե­զու մը չկայ։ Ման­կութեանս տա­րինե­րուն, ան­կախ տար­բեր անուն-մակա­նուն եւ մայ­րե­նի լե­զու­ ու­նե­նալէ, մենք փողոցը մեզի հետ խաղացող մեր ըն­կերնե­րուն հետ դա­սակարգային հասարակ յայտարարին շնորհիւ կը ստեղ­ծէինք մեր մի­ջավայրն ու կը ստեղ­ծէինք ուրիշ տեսակի «միւս» մը: Այս միւ­սը եր­բեմն կը նե­րառէր կղզիի տե­ղացի­ները, այ­սինքն՝ անոնք, որոնք կ՚ապ­րէին հոն ամ­առ ու ձմեռ, եւ յա­ճախ անոնք, որոնք կղզի կու գային օր­ուան հա­մար։ Գրե­թէ ամէն ամառ մենք խօսակ­ցութիւններ կը լսենք օրուան համար կղզի եկած մարդոց մասին: Այս խօսակ­ցութիւննե­րուն նիւթը ընդհանրապէս կը վերաբերի կղզիի տուեալ բնա­կիչի մը հասցէին արտասանուած ատե­լութեան խօսքի մը: Ես ալ ունեցած եմ նման փորձառութիւն մը եւ ես չեմ կրնար ինքզինքս զսպել այս ատե­լութեան ետին գտնուող դա­սակար­գա­յին բախումին, հայու կամ ոչ-մահ­մե­տականի նկատմամբ թշնա­ման­քին, լրասփիւռնե­րու եւ խտրա­կան պե­տական քա­ղաքա­կանութեան մա­սին մտածելէ եւ զայն հասկնալ փոր­ձելէ: Բայց… արդեօք պէ՞տք է անպայման հաս­կնանք ամէն ինչ. այդ ալ չեմ գիտեր:

Հա­մալ­սա­րանա­կան տա­րինե­րուն դա­սըն­կերներս ամա­ռնային ար­ձա­կուրդին կ՚այ­ցե­լէին իրենց գիւ­ղե­րը։ Ես երանի կու տայի անոնց, քա­նի որ ես ալ ու­նէի գիւղ մը, որու անու­նը գի­տէի, բայց չէի կրնար այ­ցե­լել։ Գիւղ մը, որու ջու­րին, հողին ու մար­դոց այլեւս անծանօթ էր ընտանիքս։ Որ­պէս մէկը, որու ար­մատնե­րը կ՚երկարին Անա­տոլիա, ես այս վայ­րը կը հա­մարեմ իմ գիւ­ղը, զոր եր­բեք չեմ կրցած այ­ցե­լել։ Սա ալ իմ գիւղն է՝ Գնալը կղզին:

«Ավ­լա­րեմոզ»*

Գրութեան թրքերէնէ թարգմանութիւնը՝ «ՆՅ»-ի

* «Ավ­լա­րեմոզ»-ը սեփական բնութագրումով՝ յուդայա-սպանական թրքա­լեզու հրէական թերթ մըն է, որուն գլխաւոր նպատակը հակա­սե­մա­կա­նու­թեան դէմ պայքարն է. բաց է բոլորին բոլոր տեսակի կար­ծիք­նե­րուն, պայմանաւ որ ատելութեան խօսք չբովանդակեն։ ■