«Թաւրիզից ստալինեան գուլագ. ընդհատուած պատմութիւն»

Ռուբինա Փիրումեան Մինասեան եւ Բաղդիկ Մինասեան

Ռ. Փիրումեանի գիրքը յետ Առաջին համաշխարհային պատերազմեան ժամանակաշրջանին հայութեան բարդ ու ողբերգական իրականութիւնը կը պատմէ պարսկական հողին վրայ, հեղինակին հօր տիպարին ընդմէջէն։ Այդ ժամանակ պարսկահայութեան պատմութիւնը զօրաւոր կերպով ագուցուած է Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան պատմութեան, անոր անկումին, Պարսկաստանի ծոցին նոր Սփիւռքի մը ձեւաւորումին, Հայաստանի Հանրապետութեան բոլշեւիկացման, բոլշեւիկ-դաշնակցական բախումներուն Հայաստանէն Պարսկաստան տեղափոխութեան եւ հոն՝ համայնավար-դաշնակցական բախումի ձեւին տակ անոր շարունակութեան հետ։ Անդրադարձ կայ Բ. Համաշխարհային պատերազմին այդ բախումին սաստկացումին, որուն զոհերէն մէկը կը հանդիսանայ Բաղդիկ Մինասեանը, որ իբրեւ դաշնակացական ղեկավար Չեկայի կողմէ կ՚առեւանգուի Թաւրիզի մէջ ու գաղտնաբար կը փոխադրուի Սովետական Միութիւն։ 

Պարսկահայոց արդի շրջանի պատմութիւնը շատերու համար կը մնայ մութ։ «Թաւրիզից ստալինեան գուլագ. ընդհատուած պատմութիւն»-ի հրատարակութիւնը կու գայ անուղղակիօրէն լուսաբանելու Սփիւռքահայ պատմութեան ամենափոթորկալի շրջանին եղելութիւններէն կարեւոր դրուագներ։ Ռուբինա Փիրումեան սոյն աշխատութիւնը նուիրած է հօրը՝ Բաղդիկ Մինասեանի եւ ստալինեան բռնաճնշումներու բոլոր զոհերու յիշատակին։

Թերթիս Յուլիս 26-ի թիւով (էջ 4) հաղորդած էինք, թէ վերջերս Թեհրանի մէջ ներկայացուած էր Ռուբինա Փիրումեանի նշեալ հատորը։ Նկատի ունենալով հրատարակութեան մէջ տեղ գտած՝ քիչերուն ծանօթ, կարեւոր եւ մանրամասն տեղեկութիւնները, ստորեւ՝ առաւել լայնօրէն կ՚անդրադառնանք գիրքին, հեղինակին հետաքրքրական պատումներուն։

*  *  *

Երեւանի մէջ 2019-ին Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկի գիտական խորհուրդի որոշումով հրատարակուած է «Յիշողութեան ազգագրութիւն» շարքի 8-րդ գիրքը՝ «Թաւրիզից ստալինեան գուլագ. ընդհատուած պատմութիւն» վերնագրով։ Հատորը հայերէնի վերածուած եւ որոշ չափով ընդլայնուած տարբերակն է Ռուբինա Փիրումեանի 2017-ին լոյս ընծայած My father: A man of Courage and perseferance, a survivor of Stalin’s Gulag աշխատութեան:

Հեղինակը նկարագրած է հօր՝ Բաղդասար (Բաղդիկ) Մինասեանի ալեկոծ կեանքը՝ մանկութենէն մինչեւ խորհրդային ուժերուն կողմէ անոր առեւանգումը՝ Իրանի արեւելեան Ատրպատական նահանգի Թաւրիզ քաղաքէն, տեղւոյն նկուղէն Երեւանի Չեկայի բանտը, այնուհետեւ՝ Սիբիր աքսորը, Նորիլսկի ճամբարի տաժանակիր աշխատանքը, ներումը եւ վերադարձը՝ Իրան, ապա՝ երկու տասնամեակի ընթացքին անոր ճիգն ու ջանքը, ի հեճուկս մեծ դժուարութիւններու, իր երբեմնի տեղն ու դիրքը հաստատելու ընտանիքի, համայնքի եւ հայ քաղաքական ասպարէզին մէջ:

Գիրքը կազմուած է 9 գլուխներէ, որոնցմէ երկուքին մէջ տեղ գտած են Բաղդիկ Մինասեանի անաւարտ յուշերը, զորս փորձած է ամբողջացնել դուստրը՝ Ռուբինա Փիրումեան։ 

Վերոնշեալ հիմնարկի գիտական խորհուրդի անդամ Գայիանէ Շագոյեան իր «Բազմաձայն երկխօսութիւն. բանաւոր պատմութեամբ վերակազմած յիշողութիւն» վերտառութեամբ ներածականին մէջ սապէս կը բնութագրէ հատորը.-

«Աշխատանքն ուշագրաւ է իր բազմաչափ դիտանկիւնների համադրութեամբ, այն չի տեղաւորւում մէկ գիտական ժանրի սահմաններում, այլ հաւասարապէս կարող է ընկալուել ե՛ւ որպէս յուշագրութիւն, ե՛ւ իրական դէպքերի վրայ հիմնուած գեղարուեստական գրականութիւն, ե՛ւ գրականագիտական կամ պատմագիտական հետազօտութիւն, ե՛ւ վերակազմութիւն կամ նոյնիսկ խուզարկու (détective) հետաքննութիւն»։

Գիրքին նախաբանին մէջ Փիրումեան յատկանշական տողերով կը նկարագրէ հօրը առեւանգումը։ Կը մէջբերենք դրուագ մը.-

«Ու մի օր նրան առեւանգեցին փողոցից։ Չեկայի շէնքի դիմացից անցնելիս երկու խորհրդային զինուորականներ ներս էին հրել նրան, որտեղից եւ սկսուել էր նրա տառապալից կեանքը՝ Թաւրիզի Չեկայի սառն ու խոնաւ նկուղից մինչեւ Երեւան՝ տասնեւվեց ամիս մենակեաց բանտ, անդադար հարցաքննութիւն եւ ապա Մոսկուայում կայացած դատավճիռ…

Եւ այսպէս դէպի Հիւսիսային Սիբիր, Բեւեռային գօտուց վեր, յաւիտենական սառոյց Նորիլսկի աշխատանքային ճամբարներ։ Մէկ այլ իւրայատկութիւն էր այն, որ Բաղդիկ Մինասեանի առեւանգումը կատարուեց ծայր աստիճան գաղտնութեան մէջ։ Մեր ընտանիքի ու շրջապատի, անգամ՝ Ատրպատականի ոստիկանութեան կողմից խորհրդային ներկայացուցչութեանը կատարուած դիմումներն էլ ապարդիւն անցան։ Բացարձակապէս ուրացում։ Նոյնիսկ Երեւանի բանտում բանտարկեալի յատուկ արձանագրութիւնները, նրա ստորագրութիւնը կրող թղթածրարը՝ լրացուած հարցաթերթիկ, նկար, մատնահետք, կատարուել էին բանտարկութիւնից վեց ամիս անց միայն… Հաւանական է, որ սա միայն բացթողում էր, կամ Չեկայում ժամանակ էին շահում ամբաստանեալի թղթածրարը կազմելուց առաջ նրանից լուրջ խոստովանութիւն կորզելու կամ մի բան ձեւակերպելու համար, ինչպէս եղել էր Հայաստանում 1949-ի զանգուածային աքսորի պարագայում։ Բայց հայրս այդ գաղտնութիւնն ու յետաձգումը այլ կերպ էր մեկնաբանել ու սարսափով եզրակացրել էր, որ ինքը գողացուած ապրանք է, եւ իշխանութիւնը իրեն կարող է ոչնչացնել առանց որ ոեւէ մէկը լուր ունենայ։ Մենք այս բոլորը իմացանք հօրս պատմածից, նրա վերադարձին, երբ 1954-ին, Ստալինի մահից յետոյ հռչակուած ընդհանուր ներումի արդիւնքում Բաղդիկ Մինասեանն էլ յանձնուեց Իրանի կառավարութեան։ Տասը տարի, տասն ամիս եւ տասնեօթն օր խորհրդային բանտերում եւ աշխատանքային ճամբարներում տառապելուց յետոյ Բաղդիկ Մինասեանը վերադարձաւ հիւծուած, առողջութիւնը կորցրած, բայց բարձր հոգեկան տրամադրութեամբ ու անկոտրում կամքով՝ վերսկսելու նոր կեանք ու նոր պայքար՝ ի խնդիր իր դաւանած ազգային գաղափարի ու սկզբունքների յաղթանակի, այսինքն՝ հայ ժողովրդի ազգային նպատակների իրագործման։ Եւ դա՝ ընդդէմ այդ գաղափարներն ու նպատակները թաղել փորձող ապազգային ուժերի։ Հօրս կեանքի պատմութիւնը գրառելով՝ ես փորձել եմ լաւագոյնն անել՝ որպէս դուստրը մի մարդու, որ իր կեանքը նուիրաբերեց ճշմարտութեան եւ արդարութեան՝ երբ հայ ժողովուրդը իր պատմութեան սեւ օրերն էր ապրում»։

Երկրորդ գլուխին տակ տրուած են Բաղդիկ Մինասեանի կենսագրական տեղեկութիւնները։

Բաղդասար (Բաղդիկ) Մինասեան ծնած է 1902 Դեկտեմբեր 10-ին, Իրանի Ազարպայճան (Ատրպատական) նահանգի գաւառներէն՝ Ղարադաղի Ողան գիւղը։

1920-ական թուականներուն Ղարադաղի մէջ գոյութիւն ունեցած են շուրջ 400 գիւղեր, որոնցմէ 28-ը հայկական՝ շուրջ 3.000 բնակչութեամբ։ 

Բ. Մինասեան Թաւրիզի Թեմական կեդրոնական միջնակարգ դպրոցը կ՚ընդունուի 1919-ին եւ բախտը կ՚ունենայ աշակերտելու Կարապետ Պիոնեանի եւ Հրաչեայ Աճառեանի նման հայ կրթական ասպարէզին մէջ իրենց մեծ աւանդը ձգած մանկավարժներուն։ Մեծ եղած է անոնց ազդեցութիւնը Բաղդիկի վրայ։

Ան Թաւրիզի մէջ ականատես կ՚ըլլայ Հայոց ցեղասպանութենէն վերապրած ապաստանեալներու ոդիսականին։ 

Պատանի տարիքին կը միանայ ՀՅԴ-ի շարքերուն։ Իր հայրենակիցներուն պէս, մեծ խանդավառութեամբ կը դիմաւորէ 1918-ի Հայաստանի անկախութիւնը, որ դժբախտաբար 1920-ին թրքական եւ ռուսական ճնշումներու տակ կը խորհրդայնանայ։ 

1921-ի Փետրուարեան ապստամբութենէն ետք, մեծ թիւով դաշնակցական ղեկավարներ ապաստան կը գտնեն Ատրպատական։ Բաղդիկ Մինասեան կը թրծուի որպէս ղեկավար ուսանողական միութեան մէջ, ապա իր ուսումը կը շարունակէ Փրակա (Չեխիա), ուր 1928-ին կը ստանայ դոկտորայի վկայական բնագիտութեան եւ քիմիագիտութեան ճիւղերուն մէջ։

Վերադառնալով Թաւրիզ, ան կը շարունակէ իր ազգային գործունէութիւնը։ Միաժամանակ քաղաքական վերլուծական յօդուածներով կ՚աշխատակցի Թեհրանի «Ալիք» եւ Գահիրէի «Յուսաբեր» թերթերուն՝ երկուքն ալ՝ ՀՅԴ-ի պաշտօնաթերթեր։ 

1941-ին Ատրպատական մուտք կը գործէ Խորհրդային բանակը։ Այնտեղ Չեկան իր հակահայ գործունէութեան ընթացքին կը հալածէ ու կը ձերբակալէ բազմաթիւ դաշնակցական գործիչներ, ահաբեկումներու եւ առեւանգումներու լուրերը վախի մթնոլորտ կը ստեղծեն Թաւրիզի հայութեան մէջ։ Այդ պայմաններուն տակ Բաղդիկ Մինասեանն էր ՀՅԴ-ի կողմէ բանակցողը Չեկային հետ։ Օր մըն ալ զինք կ՚առեւանգեն ու ի վերջոյ կը տանին Սիբիր…։

Բանտին մէջ իր հօր տառապանքներուն եւ բանտախուցին ահաւոր պայմաններու մասին Ռուբինա Փիրումեան կը գրէ հետեւեալ ցնցիչ տողերը.-

«Ստալինեան բռնաճնշումների զոհը դարձած, գուլագներում տառապած հայ եւ օտար շատ մտաւորականների յուշագրութիւն, վէպ ու բանաստեղծութիւն եմ կարդացել։ 1960-ականներից սկսած, Ստալինի մահից յետոյ ներումի արժանացած ու տուն վերադարձած նախկին քաղբանտարկեալներից շատերը փորձեցին իրենց յուշերը գրի առնել, առանց դրանց լոյս աշխարհ գալու յոյսն ունենալու։ Այդ գրութիւնների մի մեծ մասը փակուած մնաց գզրոցներում, միւս մասը հրատարակուեց՝ սակայն գրաքննութեան ենթարկուած ու կոտորակուած տարբերակով։ Մի շարք յուշագրութիւններ էլ գաղտնի արտագրուեցին ու ցրուեցին։ Մեծ յուզումով ու դժուարութեամբ եմ դրանք ընթերցել։ Այդ անմարդկային, դժոխային գուլագների նկարագրութիւնները ուղղակի սարսափ ու պժգանք են պատճառել (ու երբ մտածում ես, թէ այդ պայմաններում քանի-քանի արժանաւորներ իրենց գոյութիւնն են քարշ տուել ու աստիճանական մահով անցել գնացել, “ժողովրդի թշնամի” են յորջորջուել ու կեանքով վճարել Ստալինի բռնութիւններին դէմ գնալու իրենց համարձակութեան համար։ Իսկ հաւատացեալ կոմունիստնե՞րը, Ստալինի անդաւաճան ծառայողնե՞րը, ովքեր այդ տարիների սարսափի ու կասկածի միջավայրում զոհ էին դարձել հարեւանի կամ գործակցի դաւաճանութեան, քինախնդրութեան ու նախանձին)։ Այդ նկարագրութիւններում գուլագների կենցաղային ու աշխատանքային պայմանների որքան նմանութիւն ու ընդհանրութիւն կար։ Նեղ բանտախցեր, մեծ թուով բանտարկեալներով խռնուած, ուր վխտում են առնէտներն ու ոջիլները, մերկ յատակներ, երկաթէ տակառներ, որոնց մէջ անտանելի ծուխ արձակող փայտ է վառւում, որ խուցը տաքանայ, իսկ անկիւնում “պարաշան” է՝ լայնաբերան մի ուրիշ տակառ, որի մէջ բանտարկեալները իրենց բնական պէտքերն էին հոգում. դա միայն օրը մէկ անգամ էր դատարկւում. ուրեմն միշտ գարշահոտով ապականուած էր խուցը։ Իսկ քնելու յարմարութիւնը՝ երկու յարկանի մահճակալներ՝ վրան չոր տախտակ, ոչ մի բարձ, ներքնակ ու վերմակ, իսկ երբեմն՝ դրանց նման մի բան՝ կեղտոտ, պատառոտուած ու ոջլապատ։ Սնունդը՝ ամենացածր որակի եւ քիչ, չկշտացնող։ Աշխատանքային գործիքները՝ նոյնքան անորակ եւ նախնական, որոնցով պիտի ծառեր կտրատուէին, հանքեր փորուէին, շէնքեր ու ճամբաներ կառուցուէին։ Աշխատանքային ժամեր՝ երկար, անիրականանալի չափանիշերով։ Սիբիրի, մանաւանդ՝ հիւսիսի Բեւեռային գօտու անտանելի ցուրտ, եւ ոչ-բաւարար տաք հագուստ ու կօշիկներ։ Սարսուռ ազդող “Սեւ ագռաւ”-ը՝ բանտարկեալներ տեղափոխող կամ, աւելի ճիշդ, նրանց դէպի մահապատիժ տանող ինքնաշարժ։ Տգէտ ու վայրենի, ամէն չափանիշով քաղբանտարկեալից ցածր բանտապետեր ու չեկիստներ, որ իրենց անմարդկային վերաբերմունքով կալանաւորին մի ծխախոտի կամ մի կտոր հացի համար քծնող, ստորաքարշ արարածի են վերածում։ Բանտարկեալը թիւ է միայն, խլել են նրանից անուն, դիրք, անցեալ, նկարագիր ու մարդկային յատկանիշ։ Ու երբ ամէն երեկոյ, սոված, յոգնած ու դադրած կալանաւորը ճաշասրահ է մտնում, նրան ողջունողը Ստալինի եւ երբեմն էլ՝ Լենինի ու Ստալինի մեծադիր նկարն է ու ներքեւում մեծ տառերով գրուած լոզունգը՝ “Կեցցէ՛ Մեծն Ստալին՝ Հայրը բոլոր ժողովուրդների”։ Ո՜վ հեգնանք, որ զարկւում է կալանաւորի ճակատին ու յիշեցնում, թէ ինչպէս իր կեանքը Ստալինի քմահաճոյքից է կախուած»։

Հօրը բացակայութեան, Փիրումեանի մայրը՝ Փառանձեմ, մեծ դժուարութեամբ, բայց լուռ ու անտրտունջ կը հոգար ընտանիքին կարիքները։ Ահաւասիկ՝ հեղինակին պատումը՝ հայ կնոջ տիպար՝ Փառանձեմի, եւ հօրը վերադարձին՝ իր ընտանեկան յարկին տակ տիրող խղճուկ իրավիճակին մասին.-

«Կինը՝ Փառիկը (Փառանձեմ), վաղուց յարմարուել էր իր անօգնական, միայնակ ծնողի կարգավիճակի հետ։ Գիտէր՝ ինքն էր, ու միայն ինքը՝ ընտանիքի բոլոր կարիքների հայթայթողը, հոգսերի կրողը։ “Զինգեռ” (Singer) կարի մեքենայի ընկերութիւնում էր աշխատում։ Տիրապետել էր մեքենայի գործածութեան բոլոր մանրամասնութիւններին ու բարդութիւններին եւ սովորեցնում էր մեքենան գնողներին եւ մեքենայի ասեղնագործութիւն սովորել ցանկացողներին։ Բացի այդ, իր սովորած ասեղնագործութիւնը յաւելեալ եկամուտի աղբիւր էր դարձրել։ Մեծ ու փոքր պատուէրներ էր վերցնում, հագուստներ, սպիտակեղէններ, սփռոցներ, երեխայի հագուստներ եւ հարսի օժիտ էր զարդարում։ Աշխատում էր գիշերները, տանը՝ իր երկու դուստրերին իր կարողութիւններից վեր պայմաններում մեծացնելու համար։ Մայրս սպանել էր իր մէջ կանացի զգացումներն ու ցանկութիւնները։ Մոռացել էր՝ ինչպէս տղամարդ սիրել։ Տարիների ընթացքում շատերն էին մօտեցել, նոյնիսկ՝ հօրս ընկերներից, առաջարկել էին ամուսնանալ, միայնակ կին չմնալ, ազատուել ընտանիքի կարիքները մենակ հոգալու ծանր պարտականութիւնից։ Մերժել էր։ Շատերի համար կարող է անհաւատալի թուալ, բայց մայրս յոյսով էր ապրել, հաւատացել ու սպասել՝ “Բաղդիկը կ՚ազատուի ու կը վերադառնայ”։

Իսկ քոյրս եւ ես, մենք կարողացել էինք հօրից զրկուած մեր կեանքը հունաւորել, մեր աշխարհը կառուցել։ Այդ աշխարհը երբեք կատարեալ չէր։ Բայց անհայր մեծանալը մի տեսակ կենսաձեւ էր դարձել մեզ համար։ Երեք միայնակ կին էինք այս աշխարհում, մայր՝ երկու աղջիկներով, եւ մեզ համար անսովոր էր տղամարդու ներկայութիւնը տան մէջ։

Երբ հայրս վերադարձաւ, մենք մի սենեակում էինք ապրում։ Խոհանոց չունէինք։ Մի անկիւնում նաւթ վառող պռիմուսն (ճաշ եփելու փոքրիկ վառարան) էր, միւս կողմում՝ մէկ մահճակալ՝ մեր բոլորի անկողինները վրան դարսած, մէջտեղը՝ մի փոքրիկ սեղան, որի վրայ թէ՛ ճաշում էինք, թէ՛ դաս սովորում եւ թէ՛ մօրս կարուձեւի պիտոյքներն ու ասեղնագործի մեքենան էր դրուած։ Մեր սենեակը շէնքի երկրորդ յարկում էր։ Շէնքը ունէր բազմաթիւ սենեակներ եւ բազմաթիւ վարձուորներ։ Ներքեւի յարկում արտաքնոցն էր (աւելի շուտ մի փոքրիկ խուց՝ յատակին մի ծակ), որից օգտւում էին բոլորը։ Ի հարկէ, շէնքում բաղանիք չկար։

Հայրս եկել էր մեզ հետ ապրելու մի սենեակում, որ արդէն սոսկալի նեղ էր մեզ՝ երեքիս համար։

Մենք չորսս էլ նոր իրավիճակին յարմարուելու, հեռու անցեալի երջանիկ կեանքի գրաւականով նորը կառուցելու դժուարին ճամբայ ունէինք մեր առջեւ»։

Մ.Լ. ■