Հարա­ւային Կով­կա­սի հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ուղի­ներու զար­գա­ցու­մով հե­տաքրքրուած են տա­րա­ծաշրջա­նին մէջ կա­րեւոր դե­րակա­տարու­թիւն ու­նե­ցող մեծ ու շրջա­նային բոլոր պե­տու­թիւննե­րը՝ թէ՛ Ռու­սաստա­նը, թէ՛ ԱՄՆ-ն ու ԵՄ-ը, թէ՛ Պարսկաս­տա­նը, Թուրքիան, Հնդկաս­տանն ու Չի­նաս­տա­նը։ Սա­կայն իւ­րա­քան­չիւրը իր ռազ­մա­վարա­կան շա­հերուն հա­մեմատ ու­նի իր իւ­րա­յատուկ նա­խընտրու­թիւնը, ու­նի նաեւ այսպէս կո­չուած՝ իր կար­միր գի­ծերը։ Նո­յեմ­բեր 9-ի հրա­դադա­րի հա­մաձայ­նութեան գլխա­ւոր նպա­տակը հա­ղորդակցութեան ուղի­ներու բա­ցումն էր, այնպէս ինչպէս կ՚առաջարկէ Հա­յաս­տա­նի կա­ռավա­րու­թեան «Խա­ղաղու­թեան խաչ­մե­րուկ» ծրա­գիրը, որուն նե­ցուկ կը հան­դի­սանան Արեւմտեան պե­տու­թիւննե­րը։

Վրաս­տան ու Ազեր­պայճա­ն տա­րածաշրջա­նին մէջ ար­դէն ու­նին հա­ղորդակցութեան ուղի­ներու իրենց ցան­ցերը, զորս կա­ռու­ցած են 2000-ական թուական­նե­րէն, երբ հայ­կա­կան իշ­խա­նու­թիւննե­րը, այն ժա­մանակ դղեակ­ներ կառուցելով ու հայ­րե­նասի­րական ճա­ռեր ար­տա­սանե­լով զբա­ղած էին, Հա­յաս­տա­նի անվտան­գութիւ­նը ամ­բողջո­վին ­թողլով Ռու­սաստա­նի բա­րի կա­մեցո­ղու­թեան։ Հիւ­սիս-Հա­րաւ մայ­րուղիի շի­նու­թիւնը առաջ­նա­հեր­թութիւն կը յայ­տա­րարուէր, սա­կայն գործնա­կան քայլ չէր առ­նուեր այդ ուղղու­թեամբ, իսկ այդ ծրագ­րին դրա­մային յատ­կա­ցումնե­րը կ՚իւ­րա­ցուէին, այս կամ այն մաս­նա­կիցի կող­մէ։ Թէեւ Հիւ­սիս-Հա­րաւ մայ­րուղին օդի ու ջու­րի նման անհրա­ժեշ­տութիւն էր Հա­յաս­տա­նի հա­մար, Իրանն ու Վրաս­տա­նը իրարու կա­պելով՝ Կաս­պից ծո­վէն դէ­պի Սեւ ծով ճա­նապարհ հաս­տա­տելով թուրքե­ւազե­րի շրջա­փակու­մէն ազա­տագ­րե­լու հա­մար եր­կի­րը։

Միայն 2016-ի 4-օրեայ պա­տերազ­մի ցնցու­մէն ետք Հիւ­սիս-Հա­րաւի շի­նու­թիւնը շար­ժիլ սկսաւ։ Իսկ Թաւ­շեայ յե­ղափո­խու­թեան ժա­մանակ ի յայտ եկան բո­լոր խար­դա­խու­թիւննե­րը, զե­ղծարարութիւննե­րը, շի­նարա­րական բաց­թո­ղումնե­րը։ Ար­ցա­խի 44-օրեայ պա­տերազ­մը նոր թափ տուաւ Հիւ­սիս-Հա­րաւի շի­նարա­րութեան։ Կա­ռավա­րու­թեան «Խա­ղաղու­թեան խաչ­մե­րուկ» ծրա­գիրը, որ ոչ միայն Հիւ­սիս-Հա­րաւ, այլ նաեւ Արե­ւելք-Արեւ­մուտք հա­ղոր­դակցութեան ուղի­ներու շի­նու­թիւնը նկա­տի ու­նի, Հա­յաս­տա­նի հա­մար ռազ­մա­վարա­կան նշա­նակու­թիւն ստա­ցաւ։

«Խա­ղաղու­թեան խաչ­մե­րու­կ»-ը կը խա­չաձե­ւէ Արեւ­մուտքի եւ Իրան-Հնդկաս­տա­նի շա­հերը։ Արեւ­մուտքը, յատ­կա­պէս ԱՄՆ հե­տաքրքրուած է Արե­ւելք-Արեւ­մուտք ճա­նապար­հա­յին ծրա­գրով, որ Մի­ջին Ասիան պի­տի կա­պէ Թուրքիոյ ու Մի­ջերկրա­կանին։ Իսկ Իրան ու Հնդկաս­տա­ն մաս­նա­ւորա­պէս հե­տաքրքրուած են Հիւ­սիս-Հա­րաւով, որ այս եր­կու պե­տու­թիւննե­րը պի­տի կա­պէ Վրաս­տա­նին՝ Հնդկա­կան ով­կէանո­սը՝ Սեւ ծո­վուն։ Այս հա­մայ­նա­պատ­կե­րին մէջ Ռու­սաստան ու Ազեր­պայճա­ն մաս­նա­ւորա­պէս հե­տաքրքրուած են Արե­ւելք-Արեւ­մուտք ճա­նապար­հով, պայ­մա­նով որ ան վե­րահսկէ Ռու­սաստա­նը, այ­սինքն Հա­յաս­տան չու­նե­նայ տա­րածքա­յին ինքնիշ­խա­նու­թիւն այդ «Զան­գե­զու­րի մի­ջանցք» անուանուած հա­տուա­ծին մէջ։

Հիւ­սիս-Հա­րաւը, իբր տա­րան­ցիկ ճա­նապա­հ, կը մնայ այ­լընտրան­քա­յին ու­ղի, որով­հե­տեւ ար­դէն տաս­նեակ տա­րինե­րէ ի վեր կը գոր­ծէ Հիւ­սիս-Հա­րաւ՝ Իրան-Ազեր­պայճան-Վրաս­տան ճա­նապար­հը։

Հա­յաս­տա­նէն անցնող՝ մի­ջազ­գա­յին չա­փանիշ­ե­րուն հա­մապա­տաս­խա­նող արա­գըն­թաց մայ­րուղիին կա­ռու­ցումը տա­կաւին առ­նուազն հինգ-վեց տա­րուան կը կարօտի իր աւար­տին հաս­նելու համար։ 15-20 տա­րի ու­շա­ցու­մով կա­ռու­ցուող մայ­րուղին, նոյ­նիսկ իբր այ­լընտան­քա­յին մայ­րուղի ու­նի իր կա­րեւո­րու­թիւնը, մա­նաւանդ Իրա­նի հա­մար, որու շնորհիւ վեր­ջինս կ՚ազա­տի ամ­բողջո­վին Ալիեւէն կա­խեալ ըլ­լա­լէ։ 

Վեր­ջին շրջա­նին ան­սո­վոր կեր­պով բազ­մա­ցան ԱՄ­Ն-ու Արտաքին գործոց նախարարութեան եւ այլ գե­րատես­չութիւննե­րու բարձրաս­տի­ճան պաշ­տօ­նեանե­րու այ­ցե­րը Երե­ւան։ Օ՚Պրա­յըն՝ Եւ­րո­պայի եւ Եւ­րա­սիոյ հետ յարաբերութիւններու ղեկավարը շատ յստակ կերպով մատնան­շեց ինքնիշ­խա­նու­թեան պայ­մաննե­րու մէջ Հա­յաս­տա­նէն անցնող Արե­ւելք-Արեւ­մուտք ճա­նապար­հի շի­նու­թեան ան­հրա­ժեշ­տութիւ­նը ԱՄ­Ն-ու հա­մար։

ԱՄ­Ն-ու, Ռու­սաստա­նի, Իրա­նի եւ Ազեր­պայճա­նի շա­հերու բա­խու­մը կը բարձրաց­նէ Հա­յաս­տա­նի ռազ­մա­վարա­կան կա­րեւո­րու­թիւնը, պայ­մա­նով որ ան կարենայ դի­մա­դրել ռու­սե­րու եւ թուրքերու դրդու­մով՝ ազե­րա­­կան սահմանային յար­­ձա­կում­նե­րուն։     

Ժ.Չ. ■