Հարցազրոյց՝ «Ազգային Ժողովրդավարական Բեւեռ»-ի Խորհուրդի անդամ Գարեգին Չուգասըզեանի հետ

«Նոր Յառաջ» – Պրն Չուգասըզեան քաղաքական պայքարի բազմաթիւ հանգրուաններէ անցեր էք՝ «Նախախորհրդարան», «Հիմնադիր խորհրդարան», «Սարդարապատ» շարժում, «Սասնայ ծռեր» կուսակցութիւն եւ ներկայիս «Ազգային ժողովրդավարական բեւեռ»։ Քաղաքական պայքարի ինչպիսի՞ հասունացման ընթացք էր ձեզի համար այս ամբողջը:

Գարեգին Չուգասըզեան – Իմ քաղաքական գործունէութիւնը սկսուել է 88 թուականին՝ Արցախեան շարժման հետ, երբ տարբեր քաղաքական գործունէութիւնների մէջ եմ եղել, յետոյ երբ անկախութիւնը հաստատուեց, արդէն ամէն մէկս անցանք մեր գործերին: 2007 թուականից յետոյ Հայաստանում տարբեր քաղաքացիական պայքարներ սկսուեցին, օրինակ՝ Մատենադարանի համար, յիշում էք որ ձեռագրերի թուանշայնացման փորձեր կային, որ մեր ամբողջ իրաւունքները փորձում էին վերցնել Մատենադարանից, մենք պայքարեցինք: Այդ առաջին քաղաքացիական շարժումն էր:

Իսկ 2007 թուականը անցումային շրջան էր ոչ միայն քաղաքացիական իմ նոր ակտիւութեան համար, այլ նաեւ որովհետեւ այդ թուից սկսած Ռուսաստանը եւ ներկայիս ղեկավար Փութինը սկսեցին կայսերական վերածնունդը Ռուսաստանի, եւ դա արտայայտուեց տարբեր ձեւերով, մասնաւորապէս այն տարիներին Հայաստանում ճնշման տակ օտարալեզու դպրոցների բացումով: Մենք սկսեցինք անհանգստութիւն ունենալ, որ նորից բարձրանում են կայսերական ճնշումները: Աւելի ուշ ակնյայտ եղաւ. Միւնխենում իր ճառին մէջ լրիւ կայսերական նկրտումներ կային: Նրանից յետոյ մի նոր փուլն էր քաղաքացիական շարժման, «Սարդարապատ» շարժումը, յետոյ «Նախախորհրդարան» եւ «Հիմնադիր Խորհրդարան» շարժումը:

Ինչպէս որ Բ. Համաշխարհային պատերազմի արդիւնքների վերանայում տեղի ունեցաւ Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ եւ անվտանգութեան ճարտարապետութիւնը Եւրոպայում փոխուեց, մենք կանխազգացում ունեցանք, որ Ա. Համաշխարհային պատերազմի արդիւնքների վերանայումն է վերսկսւում Մերձաւոր Արեւելքում՝ «Արաբական գարուն»-ով եւ դա չի կարող չհասնել դէպի Հայաստանի սահմաններ եւ Ռուսաստանի կայսերական միտումները անպայման պիտի բախում ունենան այս նոր աշխարհակարգի փոփոխութիւնների հետ:

Տարածաշրջանում անվտանգային ճարտարապետութեան փոփոխութեան ճնշումն էր, որ մեզ ստիպեց մտնել նորից քաղաքականութեան մէջ: Այս բոլոր շարժումները որ յիշեցիք մի առանցք են ունեցել՝ հնարաւորինս ապահովել Հայաստանի անվտանգութեան հարցերը գալիք խառնակ ժամանակներում:

«ՆՅ» – Բայց սկզբնական շրջանին աւելի տեղայնացած էր, այսինքն Սերժ Սարգսեանի, Ռոբերտ Քոչարեանի դէմ պայքար էր, հիմա աւելի աշխարհաքաղաքական, ամերիկամէտ եւ հակառուսական յստակ դիրքորոշում մըն է ձեր ունեցածը։

Գ. Չ. – Կ՚ուզեմ յիշեցնել որ 2013 թուականի Սերժ Սարգսեանի յայտնի որոշումից յետոյ մի օրում փոխուեց Հայաստանի եւրոպական կողմնորոշումը դէպի Եւրասիական կողմնորոշում, դրանից յետոյ տեղի ունեցած մեր յայտարարութիւնները եւ 2014 թուականի ուքրաինական դէպքերը որ սկսուեցին, այն ժամանակ մեր շարժումը առաջին շարժումն էր, որ սկսեց խօսել ապագաղութացման անհրաժեշտութեան մասին, որովհետեւ ըստ էութեան ապագաղութացում Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ որպէս աւարտուած պրոցէս շատ խորհրդային երկրներ չապրեցին, այդ թւում նաեւ Ուքրաինան:

Ուքրաինական դէպքերը ցոյց տուեցին, որ մի նոր փուլ է սկսւում ապագաղութացման եւ դա ոչ թէ հակառուսական, այլ հակակայսերական շարժում էր, եւ այդ հակակայսերական շարժումը չէր կարող չազդել նաեւ Հայաստանի վրայ: Հիմա արդէն, յատկապէս Ապրիլեան պատերազմից յետոյ, ակնյայտ է, որ աշխարհակարգային փոփոխութիւնները, որոնք փորձում են այստեղ իրականացնել, հակահայկական բնոյթ են կրում եւ Հայերի հաշուին պէտք է լինեն: Մենք փորձեցինք 2016 թուականի ապստամբութեամբ կանխել, ժամանակ շահել, որպէսզի Հայաստանը կարողանայ պատրաստուել հինգերորդ սերնդի պատերազմին: Ակնյայտ էր որ մեր դէմ կիրառուելու են նորագոյն միջոցներ, նորագոյն զէնքեր եւ Թուրքիան մասնակցութիւն է ունենալու: Երկու տարի Սերժի վարչակարգը ունէր, դրանից յետոյ երկու տարի Նիկոլ Փաշինեանինը ունէր, փաստօրէն մենք չորս տարի մսխեցինք, ինչպէս նախորդ տասնեակ տարիները նոյնպէս՝ չպատրաստուելով այն աղէտներին, որոնք տեղի ունեցան 2020 թուականին եւ դրանից յետոյ:

Ցաւօք 2020 թուականի պատերազմի ժամանակ, մինչեւ վերջ ակնյայտ չէր շատ-շատերին, թէ ինչու է Քրեմլեան ղեկավարութիւնը այդ աստիճան թուրքամէտ եւ հակահայ դիրքորոշում ընդունել, բայց այս տարի արդէն ուքրաինական պատերազմը յստակ դարձրեց, որ իրենք պատրաստւում էին ուքրաինական արշաւանքի եւ գիտէին որ Արեւմուտքը փակուելու է, այսինքն իրենք չեն ունենալու հնարաւորութիւն Արեւմուտքի հետ անել այն, ինչ որ ցամաքային ճանապարհով կարող են պատժամիջոցներ շրջանցել Թուրքիայի միջոցով: Խօսուել է այդ պատժամիջոցների, եւ ենթակառուցուածքների, փոխադրամիջոցների եւ ուժանիւթային ամբողջ շրջադարձի մասին դէպի Թուրքիա. ասուել է որ՝ ինչպէս հարիւր տարի առաջ՝ Ռուսական կայսրութեան եւ թուրքական շահերը համընկնում են եւ այդտեղ զոհը լինելու է Հայաստանը: Հիմա արդէն ակնյայտ է բոլորի համար, որ Սիւնիքով միջանցք բացելով՝ փոխադարձ շահեր ունեն եւ մենք ծուղակի մէջ յայտնուեցինք որպէս ժողովուրդ, որպէս երկիր ռուս-թուրքական աքցանում, կարելի է ասել ռուս-թուրքական հրէշի փորում: Սա է որ տեղի ունեցաւ եւ այսօր մենք ցաւօք դեռ գտնւում ենք պատանդի վիճակում:

«ՆՅ» – Ի՞նչ է ելքը այս բոլորէն։

Գ. Չ. – 2020 թուականից յետոյ շատ ծանր էր իրավիճակը, այսինքն իրենք կուլ էին տուել Հայաստանը, ներառեալ Արցախը եւ մենք պատանդի կարգավիճակում էինք յայտնուել ազգովի: Այսօր ռուս-ուքրաինական պատերազմի նման ընթացքը,– որ կարծում եմ անսպասելի էր փութինեան վարչակարգի համար,– հնարաւորութիւն ստեղծեց Հայաստանին շունչ քաշելու որոշակիօրէն այդ ճնշումներից, որովհետեւ սկսուել էր մարսողութեան պրոցէսը, այսինքն կուլ տուած վիճակից արդէն մարսում էին Հայաստանը, իր մասերը, ճանապարհները, ենթակառուցուածքները եւ այլն: Հիմա փաստօրէն ուշադրութիւնը շեղուել է Ուքրաինայի վրայ եւ Հայաստանում միջազգային փոփոխութիւնների հնարաւորութիւն է բացւում: 2020 թուի համեմատ, 2022 թուի քամիները մեզ համընթաց են եւ օգտակար են մեզ համար այսօր։ Ադրբեջանի վերջին ռազմական գործողութիւնները որ եղան, ե՛ւ ԱՄՆ-ի, ե՛ւ Ֆրանսիայի, ե՛ւ Մեծ Բրիտանիայի կողմից յստակօրէն դիտւում են որպէս ադրբեջանական յարձակում Հայաստանի նկատմամբ եւ պահանջներ են ներկայացնում Ադրբեջանցիներին յետ քաշելու իրենց զօրքերը: Դա արդէն նորութիւն է, 2020 թուականին նման պահանջներ չկային:

Սրանք հնարաւորութիւններ են, բայց արդեօք ինչքանո՛վ Հայաստանը կամ հայ ժողովուրդը կը կարողանայ կամք ունենալ օգտուելու այդ ամէն ինչից: Սա երկրորդ հարցն է, որովհետեւ սրանք անհրաժեշտ պայմաններ են, որ միջազգային օժանդակութիւն լինի, որովհետեւ այս պայմաններում Հայաստանը մենակ չի կարող դիմագրաւել այս մարտահրաւէրներին: Բարեբախտաբար, Արեւմուտքը մեզ յստակ հաղորդում է, որ մեր մէջքին կը կանգնի. շատերը չեն հաւատում, ասում են դատարկ խօսքեր են, բայց տեսէք օրինակ տիկին Փելոսին, որ խօսնակն է ԱՄՆ-ի Ներկայացուցիչների պալատի, իր կարեւորագոյն ճանապարհորդութիւնից յետոյ դէպի Թայուան՝ աշխարհի երկրորդ հզօրագոյն երկրին՝ Չինաստանին անտեսելով, այցելում է Հայաստան եւ ասում է որ իրենք դիտարկում են Թայուանը, Ուքրաինան եւ Հայաստանը՝ այն կէտերը, որտեղ պայքար է գնում բռնատիրութեան եւ ժողովրդավարութեան միջեւ: Յստակ ցոյց են տալիս Հայաստանի կարեւորութիւնը: Շատերը ասում էին Հայաստանը ոչ մի կարեւորութիւն չունի Արեւմուտքի համար, ԱՄՆ-ի համար: Այդ ամբողջը դատարկ խօսքեր են, մենք վատի եւ վատագոյնի միջեւ պիտի ընտրենք, ուրիշ ընտրութիւն չունենք եւ ոչ մէկին մենք պէտք չենք: Ոչ միայն տիկին Փելոսիի, այլ նաեւ Կենտրոնական վարչութեան պետի այցելութիւնը Հայաստան բացառիկ երեւոյթ է այս լարուած համաշխարհային պայմաններում, կամ՝ յատուկ բանագնաց դեսպանի նշանակութիւնը բանակցութիւնների հարցով, որ իր պաշտօնով ԱՄՆ-ի Պետքարտուղարի տեղակալի հաստիք էր եւ որի ամբողջ գործունէութիւնը ուղղուած է հարաւային Կովկասին: Սա նշանակում է, որ անկախ մեր ունեցած բարեկամական կամ ոչ-բարեկամական յարաբերութիւններից ԱՄՆ-ի հետ, Հայաստանը ունի շատ մեծ աշխարհաքաղաքական կարեւորութիւն:

Սա էր, որ մենք տարիներ շարունակ խօսում էինք հիւսիս-հարաւ գծի եւ Չինաստանից ծնուող այդ նոր ճանապարհների վրայ Հայաստանի խաղացած համաշխարհային, աշխարհաքաղաքական կարեւորութեան մասին, եւ մեզ պարբերաբար քննադատում էին, որ այդ ամէն ինչը ուղղակի մեր մտքի արգասիք է եւ իրականութեան հետ կապ չունի: Հիմա արդէն այդ ամէն ինչը միջազգային քաղաքականութեան օրակարգում է:

«ՆՅ» – Բայց այս բոլոր հակազդեցութիւններէն ետք, կը տեսնենք որ Ազերպայճան տակաւին իր յառաջացած դիրքերէն մէկ սանթիմեթր իսկ չնահանջեց, եւ Հայաստանի ի նպաստ ոչ մէկ քայլ առնուեցաւ՝ նիւթական օգնութիւն կամ հակառակորդին նկատմամբ պատիժներ, ինչպէս որ տեղի ունեցաւ Ուքրաինայի պարագային։ Միւս կողմէն նաեւ Արցախի պաշտպանութիւնը կախեալ է Ռուսաստանէն։ Այս բոլորը երբ ի մի բերենք, ինչպիսի՞ քաղաքականութիւն պէտք է որդեգրէ Հայաստան։ Գլխաւոր հարցումը այն է որ՝ այսօրուան կառավարութեան դիրքորոշումը, դիւանագիտութիւնը, քաղաքականութիւնը կը համընկնի՞ մեր հիմնահարցերուն։

Գ. Չ. – Այն պայմաններում երբ ուքրաինական հակամարտութեան ջերմաստիճանը բարձրանում է, եւ այն դէպքում երբ կողմերը իրար դիտում են ոչ միայն որպէս թշնամի, այլեւ բարձրաձայն արտայայտւում են միջուկային հարուածներ հասցնելու մտադրութեան մասին՝ իրատեսական չէ ակնկալել որ կողմերից մէկը՝ ԱՄՆ-ն կամ Արեւմուտքը, կ՚օգնի իր թշնամու դաշնակցին: Այսօր արդէն անհաւանական բան է տեղի ունենում, որ թշնամու դաշնակցին են մօտենում եւ զօրակցութիւն են յայտնում, որովհետեւ Հայաստանը որեւիցէ ձեւով չի հրաժարուել Ռուսաստանին դաշնակից լինելուց:

Ռուսաստանում ապրող 3 միլիոն հայութիւնը պատանդի կարգավիճակում է յայտնուել: Ուքրաինայի սահմանակից Թուափսէ քաղաքում օրինակ ամբողջ զօրակոչիկների 90 տոկոսը Հայեր են: Այսինքն ամբողջ Ռուսաստանի տարածքում հայ զինուորները ուղարկուելու են մսաղաց դէպի Ուքրաինա: Այդ մեր ժողովրդի այն հատուածն է, որը հայաշունչ է շատ առումներով, ուծացուած հայութիւն չէ, նոր գնացած են շատերը, հին գաղութներն էլ ամուր հայկական արմատներ ունեն: Հիմա մեր աչքի առաջ տեղի է ունենում այսպիսի ծանր ողբերգութիւն: Չմոռանանք որ Ուքրաինայի կազմում 500.000 Հայեր կային, որոնցից 15-20.000 հայութիւն մասնակցում է պատերազմին: Այսինքն մենք արդէն ընկել ենք շատ ծանր ողբերգական վիճակում Ռուսաստանի հայութեան մասով, իսկ Հայաստանի ողբերգութեան մասին էլ չխօսեմ, բոլորին ակնյայտ է:

Բայց կայ մի ուրիշ շատ կարեւոր կողմ, որ հայկական գործօնը սկսում է էլ աւելի կարեւոր դառնալ այս միջազգային հարցերում. առաջ եթէ Ռուսաստանի հայութիւնը օգտագործւում էր որպէս լծակ, նպաստաւոր ձայներ նուաճելու՝ ռուսական կայսրութիւն մտնելու, եկամտի աղբիւր էր Ռուսաստանը, հիմա դա դառնում է ողբերգութիւնների աղբիւր, որովհետեւ դագաղներ են գալիս: Եւ սա խօսում է այն մասին, որ հայ ժողովրդի վերջին երեսուն տարիների քաղաքականութիւնը եւ վերնախաւի որոշումը, որ անվտանգութեան բանակներ գտնւում են Մոսկուայում՝ սնանկ է դուրս գալիս, այսինքն հիմա վերջի փուլն է, որ ժողովուրդը պէտք է հասկանայ, որ չի կարող այսպէս շարունակուել, մենք էլի ոտնատակ կը լինենք հերթական անգամ:

Ուրեմն մեր նման փոքր ժողովուրդը պէտք է ունենայ թեւ, որը յստակօրէն Արեւմուտքի հետ լինի եւ այդ թեւը պիտի յստակ արտայայտի իր կարծիքը: Այդ իմաստով երբոր մեզ դիտարկում են որպէս հակառուսական ուժ, մենք յստակ ասում ենք մենք հակաքրեմլեան ուժ ենք, մենք հակափութինեան ուժ ենք եւ մենք գտնում ենք որ այդ վարչակարգը սպառնում է թէ՛ հայութեանը, թէ՛ Ռուսաստանին, թէ՛ աշխարհին եւ այդ չարիքից օր առաջ պէտք է մարդկութիւնը ազատուի, հակառակ դէպքում մենք ամէն օր զոհեր ենք տալու ինչպէս տուեցինք 2020 թուին, ինչպէս տուեցինք Սեպտեմբերին, ինչպէս տալիս ենք հիմա Ուքրաինայում:

«ՆՅ» – Եթէ Միացեալ Նահանգները Հայաստանը կը դիտէ իբր դաշնակից, սակայն Ռուսաստանը Թաւշեայ յեղափոխութեամբ իշխանութեան գլուխ եկած անձերը չէր դիտեր իբր իր դաշնակիցները։ Իշխանութիւնը ընդդիմութեան կողմէ պիտակուած է իբրեւ «սորոսական», այսինքն Արեւմուտքին ծախուած, Արեւմուտքէն ղեկավարուած։ Սակայն, մինչ Ազերպայճան կը յարձակի Հայաստանի ինքնիշխան հողերուն վրայ, տակաւին չենք տեսներ վճռական դիրքորոշում մը Արեւմուտքէն, որ աւելի խիստ կը խօսի եւ բանաւոր դատարպարտումէն կ՚անցնի պատիժներու։

Գ. Չ. – Հարց տամ ձեզ. ի՞նչ էք կարծում, Հայաստանի ռազմական ուժը կը հերիքէ՞ր արգելել, եթէ լինէր իսկապէս Ադրբեջանի յարձակում դէպի Նախիջեւան՝ կտրելու եւ հասնելու Նախիջեւան: Հայաստանի այսօրուան ռազմական եւ քաղաքական կացութիւնը թոյլ կը տա՞ր, որ մենք կարողանայինք պաշտպանուել նրանից, թէ ակնյայտօրէն այնպիսի վիճակում ենք ռազմականօրէն, որ եթէ Թուրքերին զսպող ուժ չլինէր, ապա իրենք անպայման Նախիջեւան հասած կը լինէին: Իրականութիւնը այն է, որ մենք այսօր ռազմականօրէն չենք կարող դիմադրել: Միակ զսպող ձայնը որ հնչել է, եղել է Արեւմուտքի կողմից, Ռուսաստանը մինչեւ հիմա ասում է, որ մենք չգիտենք սահմանները որտեղից են սկսւում, որտեղ են վերջանում, երբոր ԱՄՆ-ն յստակ ասում է որ զօրքերը շփման գծից ելման դիրքեր տանէք: Այստեղ ակնյայտ է որ զսպող ուժը Ռուսաստանը չէ, որովհետեւ ինքը Սեպտեմբերի 13-ին իր զօրքերը հանել է այն մասերից նախապէս, որտեղ Ադրբեջանցիները յարձակում էին գործելու:

Զսպող ուժը դիւանագիտական ուժ չէ, ռազմական ուժ է, որովհետեւ չեն կարողանում նրա ասած հրահանգին չենթարկուել այսօրուայ ադրբեջանական հրոսակները:

«ՆՅ» – Բայց ելման գիծերը վերադառնալու հրահանգը տակաւին չէ գործադրուած եւ տակաւին կը շարունակուին սահմանային ընդհարումները։

Գ. Չ. – Այո՛, սա խօսում է նրա մասին, որ Ադրբեջանը եւ Թուրքիան շտապում են, անելու են ինչ որ յետոյ չեն կարողանալու անել եւ որ Ադրբեջանցիները ոչ թէ հերթական յանցագործութիւնն են գործում, այլ իրենք սխալ են գործում, որ աւելի թանկ է նստելու իրենց վրայ, քան որպէս յանցագործութիւն դիտելը, որովհետեւ ռազմավարական սխալ են անում հակադրուելով Արեւմուտքին: Ադրբեջանը այն կարգի երկիր չէ, որ Ամերիկային կարող է թելադրել, թէ ինքը ի՞նչ անի, ի՞նչ չանի:

Մի բան որ արդէն Ադրբեջանի նախագահի հռետորաբանութեան մէջ ակնյայտ է՝ նա պնդում է որ ԱՄՆ-ն նստի իր տեղը: Սա խօսում է այն մասին, որ կայ ներվային արձագանգ թուրքական կողմից, սա խօսում է այն մասին, որ իրենք զգում են որ Արեւմուտքը վերջապէս յստակ քաղաքականութիւն է որդեգրում եւ դրա արտայայտութիւններն են բարձրաստիճան մարդկանց այցելութիւնները տարածաշրջան, հէնց Հայաստան, ոչ թէ Վրաստան կամ Պաքու եւ հայանպաստ յայտարարութիւններ են անում: Ամերիկայի յայտարարութիւնները ուղղակի խօսքեր չեն, այդ խօսքերը ծանրակշիռ, ռազմական մէջք ունեն, որ եթէ այդ խօսքը մէկ-երկու անգամ չի ազդում, դրանից յետոյ մենք տարբեր տիպի պատժամիջոցներ կարող ենք տեսնել: Այնտեղ կայ ե՛ւ տնտեսական հզօրութիւն, ե՛ւ ռազմական հզօրութիւն, այնպէս որ դեռ գործի ընթացքի մէջ է: Չեմ կարող ասել որ մէկ օրում ամէն ինչ պիտի լուծուի, չէ, բայց այն որ նրանք արդէն չեն կարողանում Նախիջեւան հասնել, միակ զսպող ուժը Արեւմուտքն է:

«ՆՅ» – Իսկ այսօր ինչպէ՞ս կը գնահատէք Հայաստանի կառավարութեան դիւանագիտութիւնը, Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի հետ բանակցելու անոր տրամադրութիւնը, նկատի ունենալով՝ Արցախի մէջ ռուս խաղաղապահները, ռուսական ռազմական ուժի ներկայութիւնը Հայաստանի մէջ։

Գ. Չ. – Այն ինչ որ տեղի է ունեցել 2020 թուականից յետոյ՝ մենք եւս երկու տարի կորցրել ենք: Ուզում եմ ասել, որ ներկայիս իշխանութիւնը ռազմական ուժը բարենորոգման պիտի ենթարկի: Մի բան որ արդէն իսկ 2020 թուականի պատերազմից յետոյ հասկանալի էր, որոշ շահերի իմաստով: Ռուսաստանն ալ ոչ մի շահ չունի Հայաստանի ռազմականը հզօրացնելով: Ռուսաստանը շահ ունէր գալու, իր զօրքերը իջեցնելու ռազմավարական, աշխարհաքաղաքական այդ կարեւոր կէտի վրայ, եւ ոչ միայն Արցախ, այլեւ Սիւնիք եւ դա արեց, բայց դա հայկական շահերի հետ ոչ մի աղերս չունէր, հակառակը հայկական շահերի դէմ էր, ինչքան Հայերը թոյլ լինէին, այնքան մեծ կը լինէր Ռուսներից կախումը: Ուրեմն ներկայիս իշխանութիւնը երկու տարի ոչ մի բան չձեռնարկեց մեր ինքնապաշտպանական հզօրութիւնները ըստ էութեան ամրացնելու, սպասելիքներ ունենալով մի երկրից, որը 2020 թուականին արդէն ապացուցել էր, որ ինք մեզ դաշնակից չէ, այլ հակառակը՝ դաւադրութեան մէջ է մտնում թշնամու հետ:

2020-ից յետոյ պարբերաբար մենք հարուածներ ենք ստացել, մեզ ճնշել են եւ մեզնից զիջումներ են պահանջում մինչեւ օրս եւ ստանում են: Այսինքն լրջագոյն խնդիր ունենք այսօրուայ կառավարութեան հետ, որովհետեւ այդ կառավարութիւնը իր սահմանադրական պարտականութիւնը չի կատարում ըստ էութեան, չի նախապատրաստում մեր ժողովուրդը քաղաքացիական պաշտպանութեան, չէ որ կարելի էր պատերազմից յետոյ Երեւանում, միւս քաղաքներում եւ գիւղերում մեր ապաստարանները պատրաստուէին, բայց մեզ պատրաստում էին խաղաղութեան դարաշրջանի, թէ այն ինչ որ եղաւ դաս կը լինի, սրանից յետոյ մենք խաղաղ դարաշրջան ենք սկսելու:

Վայրի կենդանուն, որը այսօրուայ Թուրքիայի ղեկավարն է, եւ Ադրբեջանին, որը արիւնից հարբել է եւ իրեն թւում է որ հիմա հայկական հարցը պիտի վերջացնէ, ա՛յս երկրների հետ,– որ աշխարհում ոչ մէկը չի կարողանում զսպի,– մենք խաղաղութիւն ենք ուզում, իսկ իրենք մեզ ստիպում են ամէն անգամ արիւնով պատասխանել մեր սխալ քայլերին:

Ռուսական զօրքերը, որոնք գտնւում են Արցախում եւ Հայաստանում, ռազմական բախումների ժամանակ որեւիցէ գործողութիւն չեն անում, այսինքն մենք չունենք անվտանգութիւն: Եթէ մի բան կայ որը զսպում է ցեղային մաքրագործում կատարել Արցախում, դա Արեւմուտքն է: Քանզի, Ռուսները ինչքա՞ն զօրք ունեն, որ կարողանան դիմակայել Ադրբեջանցիներին կամ Թուրքերին, այն դէպքում երբ իրենք զինուոր եւ սպառազինութիւն չունեն Ուքրաինայում կռուելու, Հայաստանից են տանում զինուորները:

Ես ուրիշ հարց եմ ուզում տալ մեր հայրենակիցներին Սփիւռքում եւ Հայաստանում. Ռուսները 20-րդ դարում երկու անգամ կամովին՝ առանց Հայերի ցանկութեան, դուրս են եկել Հայաստանից, ի՛նչն է նրանց խանգարում երրորդ անգամ դա անել, եւ ինչ վիճակում կը յայտնուենք եթէ մենք որեւիցէ բան չենք ձեռնարկում, ո՛չ ինքնուրոյն ինքնապաշտպանութիւն ենք կազմակերպում, ո՛չ դիմում ենք այն կողմերին, որոնք իրենց հակառակորդ են համարում այսօրուայ Թուրքիային եւ Ադրբեջանին եւ այդ երկրների հետ ուղիղ դաշնակցային յարաբերութիւնների մէջ չենք մտնում, մինչ մենք մեզ կոչում ենք անկախ կառավարութիւն:

«ՆՅ» – Ըսել կ՚ուզէք, որ այսօր Հայաստանի կառավարութիւնը Ռուսերուն կրնա՞յ ըսել՝ դո՛ւրս ելէք։

Գ. Չ. – Այսօրուայ Հայաստանի կառավարութիւնը վասալային կառավարութիւն է: Անկախութիւնը, գերիշխանութիւնը առհասարակ ունի միջազգային չափանիշերով ձեւ, որով կարող ես հասկանալ: Ուղղակի անկախութիւնը յայտարարութիւն չէ կամ դրօշ չէ: Անկախութիւնը որոշւում է միջազգայնօրէն հետեւեալ ձեւով. դու ունե՞ս արդեօք ինքնուրոյն արտաքին քաղաքականութիւն վարելու կարողութիւն, դու ունե՞ս արդեօք կայուն սահմաններ, թէ՞ ոչ, եւ դու ունե՞ս արդեօք իւրային կառավարութիւն, որը կարող է սեփական շահերը արտայայտել: Եթէ այս երեքը կան, ապա անկախութիւն կայ, եթէ չկան, նշանակում է պիտի ապագաղութացում սկսուի, երկիրը ազգային ազատագրական վիճակում պիտի գտնուի, որ ազատի իր կամքը:

«ՆՅ» – Բայց պատերազմէն ետք կառավարութեան առջեւ դրուած խնդիրները այլ մակարդակի խնդիրներ էին, նաեւ յեղաշրջման վախ կար, քաղաքացիական պատերազմի վախ։ Նախկիններուն համար յարմար առիթ էր, որ իրենց կորսնցուցած իշխանութեան վերատիրանան։ Կառավարութեան խնդիրը այս ամբողջը կառավարելն էր։

Գ. Չ. – Այո, նախ ախտորոշման խնդիր կայ: Դուք ճիշդ նշեցիք այն վտանգները որ կան, բայց պիտի կարողանայ բժիշկը ախտորոշել եւ որոշել թէ ինչ լուծում պիտի տայ, թէ չէ միայն վտանգները նշելով ոչ մի տեղ չենք հասնի: Ընդամէնը կը սկսենք վախենալ վտանգներից եւ կամազուրկ, կաթուածահար վիճակում ոչ մի բան չենք ձեռնարկի, կ՚ասենք որ՝ վտանգները այնքան շատ են, որ ինչ էլ անես՝ վատ է լինելու:

Կառավարութիւնը 2018 թուականին իշխանութեան գալու ժամանակ՝ ունէր յստակ ծրագիր, որ իրենք պէտք է անցումային արդարադատութիւն իրականացնեն, որը նշանակում էր ներքին վտանգը չէզոքացնել: Եթէ դու չես իրականացնում անցումային արդարադատութիւն, ներքին յեղաշրջման վտանգը մեծանում է: Ուրեմն կառավարութիւնը եթէ իր յայտարարուած պարտականութիւնը չի կատարում, բնականաբար ձեր ասածի նման վատանալու է: Բայց տեսէք ինչ կատարուեց, իշխանութիւնը փաստօրէն քոնֆորմիստական դիրք գրաւեց թէ՛ ներքին նախկին բռնապետական ուժերի նկատմամբ, որոնք նաեւ ռուսական ուղիղ գործակալներ էին, եւ թէ՛ Ռուսաստանի հանդէպ: Եւ ինքը փաստօրէն փոխանակ լուծում տալու խնդրին, աւելի բարդացրեց խնդիրը եւ երկիրը երկու տարուց յետոյ յայտնուեց մի վտանգաւոր վիճակում, որ պատերազմի ժամանակ ներքին կայունութիւն չունէր: Երբոր այդ երկու տարում կարելի էր երկրի ներքին կայունութիւնը ապահովել, չէզոքացնել քաղաքականապէս Հայաստանի հինգերորդ շարասիւնը, որովհետեւ բոլոր երկրները, որոնք անցնում են բռնապետութիւնից ժողովրդավարութիւն, նրանք մի անգամից ազատ խօսք չեն տալիս նախկին բռնապետերին, նրանք այդ մարդկանց քաղաքական գործունէութիւնն են սահմանափակում՝ կը լինի դա Քոչարեանը, Սերժը կամ ոեւէ նորելուկ, որ նրանց խօսափողը պիտի լինի: Այսինքն խօսել ժողովրդավարութեան մասին առանց սահմանափակումների, հնարաւոր չէ, քաղաքական սխալ է եւ այդ իշխանութիւնն է այդ քաղաքական սխալը արել, թոյլ տալով այս մարդկանց քաղաքականութեան մէջ մնալ, քաղաքական կուսակցութիւններ ստեղծել, իրենց ձեռքից չվերցնելով հեռուստակայանները…:

Անցումային ժողովրդավարութիւնը անցումային է այն պատճառով, որ ինքը սահմանափակ ժողովրդավարութիւն է, ինքը չի կարող բոլորի համար լինել: Ինչպէս օրինակ Գերմանիայում պատերազմից յետոյ նացիստներին թոյլ չէին տալիս, որ իրենք քաղաքականութեամբ զբաղուէին: Ուրեմն մենք պիտի ճիշդ ախտորոշենք խնդիրները:

«ՆՅ» – Երբ ամբողջ Հայաստանի կառավարութեան համակարգը փտած էր, պարզապէս գլուխները փոխելով չէ որ համակարգը կարելի էր փոխել։ Պետական պաշտօնեաներուն մէկ մասը կը գործէր կառավարութեան որոշումներուն հակառակ։ Այս ամբողջ երեւոյթները նկատի ունենալով քիչ մը միամտութիւն չէ՞ այդ անցումայինը այդքան հեշտ ձեւով բնութագրելը։

Գ. Չ. – Մեր պնդումի հակառակը, որ այդ ամէն ինչը հնարաւոր չէր անել՝ հնարաւոր չէր երկու տարում պատերազմի պատրաստուել, հնարաւոր չէր բանակի մէջ փոփոխութիւններ անել, հնարաւոր չէր մաքրել քաղաքական համակարգը…, այսպէս մտածելով երեսուն տարի ենք անցկացրել: Ուզում եմ յիշեցնել՝ այն տարիներին երբ Սովետական Միութիւնից անցում էինք կատարում, մենք էլի ճգնաժամային վիճակներով էինք անցնում. չկար անկախութեան փորձ, պատերազմ էր: Մենք անընդմէջ երեսուն տարի յետաձգելով խնդիրները կուտակել ենք: Խորհրդային փտածութիւնից պիտի անցում կատարուէր, եւ Արեւմուտքը իր մեղքը ունի: Այսօր աշխարհը կանգնել է Համաշխարհային պատերազմի ճգնաժամի առաջ. այստեղ միայն ռուսական բռնատիրութեան աւանդոյթները չեն, նաեւ Արեւմուտքն էր որ սխալ քաղաքականութիւն էր որդեգրել նախկին խորհրդային երկրների համեմատ եւ փաստօրէն թոյլ տուեց որ նոր ձեւերի մէջ վերստեղծուի բռնատիրութիւնը թէ՛ Ռուսաստանում, թէ՛ նախկին խորհրդային երկրներում: Այսօր Արեւմուտքը վայելում է այդ պտուղները:

Մի օր պիտի սկսուէր այս ամէն ինչը, սկսուեց Ուքրաինայում: Ապագաղութացումը եւ փտածութիւնից ազատումը հէնց պատերազմի պայմաններում Ուքրաինան կատարում է, որովհետեւ այդ փտածութիւնը իրենք էլ ունէին, իրենք էլ չունէին պետականութեան այն աւանդոյթները, որը Հայաստանը չունի, բայց պատերազմը արտակարգ իրավիճակի պայմաններ ստեղծեց, որում սկսուեց այդ մաքրումը:

Մենք դեռ ունենք որոշ խաղաղ ժամանակ՝ հոգեբանօրէն պատրաստուելու արտակարգ իրավիճակի: Մեր ժողովուրդը գտնւում է արտակարգ իրավիճակում, եւ արտակարգ իրավիճակում միայն արտակարգ կառավարում կարող է ունենալ: Չի կարելի արտակարգ իրավիճակում ունենալ սովորական կառավարում: Սա ժողովրդավարութիւն չէ եւ եթէ անգամ Արեւմուտքը այդ սխալը անում է՝ սա դիտելով որպէս ժողովրդավարութիւն, դա վտանգում է այսօրուայ ժողովրդավարական մնացուկները, որովհետեւ վաղը յեղաշրջում կարող է նաեւ Հայաստանում լինի:

«ՆՅ» – Պատերազմի վաղորդայնին տակաւին ռազմական դրութիւն էր, ցոյցերը արգիլուած էին, սակայն նախկինները ցոյցեր կազմակերպեցին, եւ ցոյցի մասնակիցներէն ոմանք բնականաբար կալանաւորուեցան, բայց դատարաններու կողմէ շուտով ազատ արձակուեցան։ Այդտեղ ալ դրսեւորուեցաւ պետութեան փտածութեան երեւոյթը։

Գ. Չ. – Ինչպէ՞ս է ստացւում այդ փտածութեան աստիճանը, որը չի կարողանում ճիշդ մարդկանց ձերբակալել, կարողանում է ձերբակալել Վարուժան Աւետիսեանին եւ իրենց ընկերներին նորից: Եթէ նոյն փտած համակարգը, որ պիտի գտնի որոշ ուժերի, գտնում ու չէզոքացնում է որոշների, իսկ միւս ուժերը, որոնք վտանգաւոր են, չի չէզոքացնում: Այսինքն վտանգը Ռուսների համար Հայաստանում հէնց ներկայացնում են ազգային ժողովրդավարական ուժերը, ի դէմս Վարուժան Աւետիսեանի եւ իրեն ընկերների, իսկ այն ուժերը որոնք վտանգաւոր չեն իրենց համար, այսօրուայ իշխանութիւնը ձեռ չի տալիս: Այսինքն այսօրուայ իշխանութեանը ձեռնտու է որպէսզի ինքը Քոչարեանի եւ Սերժի ֆոնին սպիտակ երեւայ, իսկ այն երրորդ ուժերը որ նոր ուժեր են եւ պահանջում են որ ժողովուրդը ինքնապաշտպանութեան անցնի, ազգ-բանակ ստեղծի եւ պատրաստ լինի Արեւմուտքի հետ աւելի սերտ յարաբերութիւններ ստեղծելու, նրանք վտանգաւոր լինելով բանտում են յայտնւում: Սա շատ յստակ է, եւ այստեղ ոչ թէ անկարողութեան հարցն է, այլ քաղաքական կողմնորոշման հարց է:

Պատահական չէր Մայիս 28-ի ձերբակալութիւնը, որովհետեւ մենք այն ուժն ենք, որ ասում է՝ առաջին հանրապետութեան իրաւայաջորդը պիտի լինենք, ոչ թէ Խորհրդային Հայաստանի, որովհետեւ Խորհրդային Հայաստանը միջազգային իրաւունքի առումով, որեւիցէ յստակացուած սահման չի ունեցել, ի տարբերութիւն առաջին հանրապետութեան:

«ՆՅ» – Բայց Վարուժան Աւետիսեանը ազատողը յեղափոխութեան կառավարութիւնն էր առաջին հերթին։

Գ. Չ. – Բայց ինչպէ՞ս: Չէ՞ որ դրա համար էլ պայքար պահանջուեց: Ես ինքս էլ հացադուլի եմ նստել 30 օր, որ ազատումը լինի: Այսօր էլ այդ մարդիկ բանտում են, ի տարբերութիւն իրական յանցագործների, որոնք որ հասցրել են երկիրը, բանակը, տնտեսութիւնը այս վիճակի, այդ մարդիկ ազատ քաղաքական գործունէութիւն են վարում:

«ՆՅ» – Այսինքն մէկ խօսքով կ՚ըսէք որ այսօրուայ կառավարութիւնը Ռուսաստանի խամաճիկն է։

Գ. Չ. – Այսօրուայ կառավարութիւնը տարբերւում է նախորդներից, որ շատ աւելի ճկուն պտըտւում է քամիների շուրջ: Մեր ասածը նաւի ղեկ ունեցող կառավարութիւնն է, որ ըստ առագաստի փոփոխութեան իմանայ՝ ո՛ւր է երկիրը տանում, նաւահանգիստը ո՛րտեղ է: Արդեօք մեր այսօրուայ կառավարութիւնը ունի՞ նաւահանգստի պատկերացում եւ կարո՞ղ է դա ժողովրդին հաղորդել, եթէ գնում է զոհողութիւնների, հարիւրաւոր եւ հազարաւոր զոհերի Հայաստանում եւ Սփիւռքում, եւ ինքը իմանում է որ իմաստաւոր զոհեր է տալիս, թէ՞ մենք ուղղակի քամու բերանը տրուած մի նաւակ ենք, որը որտեղ պատահի, ինչպէս պատահի խփում ենք, պատէ-պատ ենք զարկւում: Եթէ մեզ ասեն որ այո՛, դուք այդպիսի նաւակ էք, որը չէք կարող նաւարկել այս փոթորկայոյզ ծովում, սա ճակատագրապաշտ մօտեցում կը լինի: Այդ ժամանակ աւելի լաւ է ասեն որ՝ իրենք այս նաւը ղեկավարել չեն կարող, ապա թող ամէն մարդ իր գլխի ճարը տեսնի:

«ՆՅ» – Օրինակի համար, եթէ ռուս 2000 խաղաղապահները այսօր քաշուին, բնականաբար Արցախ չի մնար, Արցախը կը յօշոտուի։

Գ. Չ. – Իսկ եթէ վաղը քաշուեն, ոչ թէ Արցախ, այլ առհասարակ Հայաստան կը մնա՞յ: Ուրեմն պիտի ունենաս առնուազն թեւ,– եւ նրան պիտի թոյլ տաս, որ քաղաքական գործունէութեամբ զբաղուի,– որը ճիշդ հակառակ դիրքորոշումը ունի, պահանջում է որ պէտք է պատրաստուել արտակարգ իրավիճակի, ժողովուրդը պէտք է ինքնապաշտպանութեան պատրաստել: Ես նկատի ունեմ արտակարգ կառավարում, ժողովրդավարութիւն. իմ բառերը «Ազգային Ժողովրդավարական Բեւեռ»-ի ծրագրից են, որ քաղաքական ծրագիր է:

Բաղդատութիւն մը ընեմ. Բ. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ միլիոնի չափ հայութիւն յայտնուել էին գերմանական տարածքներում եւ ահռելի թուով գերիներ էին յայտնուել. իմ հայ բարեկամները Փարիզի մէջ Մանուշեանի խմբում են եղել, Երեւանում 1980-ականներին հէնց այդ մարդկանցից եմ լսել, որ իրենք ասում էին եթէ չլինէին Դրոյի եւ Նժդեհի ջանքերը, այդ հարիւրհազարաւոր Հայերը չէին փրկուի, որովհետեւ այդ մարդիկ կազմակերպում էին հայութեան փրկութեան գործը գերմանական տարածքներում: Երբոր աշխարհը այդպիսի բաժանումներ է ունենում, իմաստութիւն է ունենում ժողովուրդը երկու թեւ ունենալու, ոչ թէ այն թեւին դնում է բանտի մէջ:

Մեր խնդիրը ազգային իմաստութեան խնդիրն է, որովհետեւ երբոր մենք բոլորս մի թեւի մէջ ենք ու ասում ենք որ վտանգը Ռուսաստանից է, հիմա երբ Ռուսաստանը տապալուի, կը կորցնենք ամէն ինչ: Հիմա Ուքրաինայում հարիւրաւոր Հայեր որ գերի ընկնեն, պատկերացնո՞ւմ էք ինչպէս են նրանց վերաբերուելու:

Մեր խնդիրն է ցոյց տալ, որ հայ ժողովուրդը թշնամի չէ Արեւմուտքին, դա մեր պատերազմը չէ, դա Ռուսաստանի կայսերական պատերազմն է եւ մենք օր առաջ պէտք է կարողանանք դաշնակցի բեռից ձերբազատուել, դա վտանգում է ամբողջ հայ ժողովրդին:

Այն ռազմավարութիւնները, որոնք տարիներ շարունակ մշակուել են կամ չեն մշակուել տարբեր գոյնի գրքերում՝ սեւ, սպիտակ եւ այլն, այսօր գործնականութեան կարիք ունեն։ Մենք վտանգում ենք ամբողջ երեք միլիոն հայութիւնը, հարիւր հազարաւոր զինուորների կեանք, եթէ գործնական չլինենք, այլ՝ մնանք ռազմավարութիւնների մակարդակում, չփորձենք բանակցութիւնների գնալ Լեհաստանի, Ուքրաինայի եւ այլ երկրների հետ, որոնք առաջին շարքի երկրներ են Ռուսաստանի հետ հակասութիւնների առումով: Մենք պիտի ունենանք այդ թեւը:

Կան հարցեր, որոնք պէտք է լուծուեն ո՛չ կառավարութեան մակարդակով: Քաղաքական իմաստութիւնը նրանում է, որ այդ ուժերը պիտի լինեն, եթէ այդ ուժերը չեն յառաջանում, ազգը յայտնւում է վտանգաւոր վիճակում:

Ներքին քաղաքական ուժերը, երբ երկիրը յայտնւում է անել վիճակում, մոռանում են իրենց քաղաքական գաղափարները եւ շարժւում են արտակարգ իրավիճակի տրամաբանութեամբ:

Հարցազրոյցը վարեց՝

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ ■