Ժան-Մի­շէլ եւ Նի­քոլ Թիէրիի յատ­կա­ցուած գի­տաժո­ղովին առիթով (*) «Նոր Յա­ռաջ» հար­ցազրոյց մը ու­նե­ցաւ նաեւ հնա­գէտ, հե­տազօ­տող Պատ­րիկ Տօ­նապե­տեանի հետ։

«Նոր Յա­ռաջ» – Ի՞նչ են ձեր տպա­ւորու­թիւննե­րը, իբ­րեւ մաս­նա­կից, Ժան-Մի­շէլ եւ Նի­քոլ Թիէրիի ճամ­բորդու­թիւննե­րէն եւ այս գի­տաժո­ղովին ի՞նչ հե­տաքրքրա­կան նո­րու­թիւններ, երե­ւոյթներ կան, որոնք քննար­կուե­ցան։

Պատ­րիկ Տօ­նապե­տեան – Նախ եւ առաջ պէտք է ընդգծել այն, որ շատ կա­րեւոր են Ժան-Մի­շէլի եւ Նի­քոլ Թիէրի­ների լու­սանկար­նե­րը եւ միւս նիւ­թե­րը, որ հա­ւաքել են իրենց ամ­բողջ կեան­քի ըն­թացքին, այժմ կը գտնուեն այս Հիմ­նարկու­թեան հո­վանու ներ­քոյ եւ կը մշա­կուեն, կը գրան­ցուեն, կը թուայ­նա­ցուեն, որ­պէսզի յանձնուեն հա­սարա­կու­թեան գի­տու­թեան: Այս մէ­կը շատ կա­րեւոր, դրա­կան մեծ նշա­նակու­թիւն ու­նե­ցող իրա­դար­ձութիւն է ընդհան­րա­պէս գի­տու­թեան եւ մաս­նա­ւորա­պէս հա­յագի­տու­թեան հա­մար: Պէտք է ասել, որ նրանց վաս­տա­կը շատ մեծ է, մա­սամբ ան­տե­սուած, բայց հսկա­յական: Փաս­տօ­րէն 50 տա­րու ըն­թացքում անոնք կա­նոնա­ւոր կեր­պով, ամէն տա­րի, ճամ­բորդել են Արեւմտեան Հա­յաս­տան, այ­սինքն ներ­կա­յիս Թուրքիոյ արե­ւելեան գա­ւառ­նե­րը, նաեւ Հա­յաս­տան, Վրաս­տան եւ այ­լուր, հա­ւաքել են հսկա­յական նիւ­թեր ճար­տա­րապե­տու­թեան եւ արուես­տի մա­սին: Այս ամ­բողջ հարստու­թիւնը, որ տա­կաւին հասարակութեան միայն փոքր մա­սին ծա­նօթ է, հի­մա յոյս ու­նենք, որ անոնք այնպէս կը մշա­կուեն, որ բո­լորիս հա­սանե­լի կը դառ­նան: Այ­սօ­րուան մեր հա­ւաքը, փաս­տօ­րէն այս աշ­խա­տան­քի սկիզբն է միայն, առա­ջին քայ­լը, դրա հա­մար շատ դրա­կան եմ հա­մարում այս մի­ջոցա­ռու­մը, որուն մաս­նակցե­ցի այ­սօր բե­րելով իմ նպաս­տը: Ան­շուշտ պէտք է յու­սալ, որ այս գոր­ծընթա­ցը շա­րու­նա­կուե­լու է հա­մակար­գուած ձե­ւով ընդգծե­լով ամ­բողջ այդ հարստու­թիւնը: Այստեղ մենք ու­նենք գրա­ւոր նիւ­թեր, առար­կա­ներ եւ ան­թիւ լու­սանկար­ներ: Լաւ կը լի­նէր, որ այս ամ­բողջը կա­մաց-կա­մաց մշա­կուէր եւ թուայ­նա­ցուէր: Այս մէ­կը կը նշա­նակէ հսկա­յական աշ­խա­տանք եւ մեծ դրա­մական մի­ջոց­ներ:

«ՆՅ» – Իսկ ընդհան­րա­պէս երբ ժա­ռան­գութեան մա­սին կը խօ­սիք, քա­նի՞ կտո­րի մա­սին է խօս­քը լու­սանկար­չա­կան եւ այլ։

Պ. Տ. – Լու­սանկար­նե­րի մա­սին, ես մեր սի­րելի Սի­փանա­յից գի­տեմ, որ խօս­քը մօ­տաւո­րապէս 100.000 լու­սանկա­րի մա­սին է, իսկ միւս բա­ժին­նե­րը չգի­տեմ:

«ՆՅ» – Քա­նի՞ ան­գամ մաս­նակցած էք ար­շաւնե­րու։

Պ. Տ. – Հիմ­նա­կանում, եթէ հա­շուի չառ­նենք մաս­նա­կի այ­ցե­լու­թիւններ, եր­կու գի­տար­շա­ւի եմ մաս­նակցել 78 եւ 79 թուական­նե­րին, որոնց նպա­տակը, թի­րախը Ար­ցախն էր եւ մենք այդ եւ միւս այ­ցե­լու­թիւննե­րի ժա­մանակ օգտւում էինք Վազ­գէն Ա. կա­թողի­կոսի հո­վանա­ւորու­թիւնից. նա մեզ մաս­նա­ւորա­պէս օգ­նում էր մե­քենա­յի վա­րոր­դի առու­մով եւ որոշ թոյլտւու­թիւննե­րով, յե­նուե­լով իր հե­ղինա­կու­թեան վրայ: Եւ դա հե­տաքրքիր էր, որ տա­րած­ւում էր ոչ միայն խորհրդա­յին Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քի վրայ, այլ նաեւ նրա սահ­մաննե­րից դուրս, օրի­նակ՝ Ար­ցախ:

«ՆՅ» – Իսկ այն ժա­մանա­կուայ Ար­ցա­խի հնու­թիւննե­րը, կո­թող­նե­րը, յու­շարձան­ներն ու եկե­ղեցի­ները նա­խապա­տերազ­մեան վի­ճակի բաղ­դատմամբ աւե­լի բար­ւօ՞ք վի­ճակի մէջ էին։ Ինչպէ՞ս կը տես­նէք։

Պ. Տ. – Միայն պէտք է հա­շուի առ­նենք, որ կար մի­ջան­կեալ այդ շրջա­նը, այ­սինքն Լա­չինի Ազեր­պայճա­նի իշ­խա­նու­թեան տակ գտնուող շրջա­նը, եւ կար ի հար­կէ Լեռ­նա­յին Ղա­րաբա­ղի մար­զը: Վի­ճակը տար­բեր էր, բայց, ընդհա­նուր առ­մամբ, քիչ թէ շատ աւե­լի բար­ւոք էր, քան հի­մա, որով­հե­տեւ ճիշդ է կա՛ր լա­րուա­ծու­թիւն, օրի­նակ՝ Լա­չինի շրջա­նում: Մենք տե­ղի ռուսնե­րի հետ այ­ցե­լեցինք օրի­նակ՝ Ծի­ծեռ­նա­վան­քի եկե­ղեցին եւ գիւ­ղը ու մեզ վրայ ան­մի­ջապէս յար­ձա­կուե­ցին: Ես յի­շում եմ գիւ­ղա­պետը, ազե­րի էր, նրանք յար­ձա­կուե­ցին եւ ու­զում էին ար­գե­լել, որ նկա­րէինք յու­շարձա­նը: Այնպէս որ այդ վե­րաբեր­մունքը կտրուկ տար­բերւում էր այն վե­րաբեր­մունքից, որ մենք ու­նե­նում էինք սահ­մա­նից այն կողմ՝ Ղա­րաբա­ղում, այնտեղ ոչ մի խնդիր չու­նե­ցանք, ընդհա­կառա­կը մեզ շատ լաւ ըն­դունե­ցին:

Իսկ այն ժա­մանակ յու­շարձան­նե­րը քիչ թէ շատ բար­ւոք էին, եթէ հա­շուի չառ­նենք այն յու­շարձան­նե­րը, որոնք յե­տոյ վե­րանո­րոգուել են հա­յերի մի­ջոցով, օրի­նակ՝ Դա­դիվան­քը կա­րեւոր մա­սով վե­րակա­ռու­ցուեց եւ դա արուեց մեր սի­րելի Սա­մուէլ Կա­րապե­տեանի ղե­կավա­րու­թեամբ:

«ՆՅ» – Ի՞նչ կ՚ըսէիք Սա­մուէլ Կա­րապե­տեանի եւ Ար­գամ Այ­վա­զ­եանի ներդրու­մին մա­սին։

Պ. Տ. – Սա­մուէլ Կա­րապե­տեանի կա­տարած աշ­խա­տան­քը պար­զա­պէս հսկա­յական է, անգնա­հատե­լի: Ար­գամ Այ­վա­զեանը աշ­խա­տել է Սե­ւանի ժա­ռան­գութեան վրայ, որով­հե­տեւ ին­քը Նա­խիջե­ւան­ցի է, բայց Սա­մուէ­լի ընդգրկու­մը հսկայ է ամ­բողջ Պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նի ժա­ռան­գութեան առու­մով:

«ՆՅ» – Գանք ձեր ան­հա­տա­­կան աշ­խա­տանքնե­րուն. այս օրե­րուն ին­չի՞ վրայ կեդ­րո­նացած էք։

Պ. Տ. – Հի­մա եր­կու գլխա­ւոր նա­խագ­ծե­րի վրայ եմ աշ­խա­տում: Առա­ջինը, որ աւար­տին մօ­տենում է ար­դէն, մի բա­ռարան է, որ նուիրուած է հայ ճար­տա­րապե­տու­թեան եզ­րա­բանու­թեա­նը, այդ բա­ռարա­նը ար­դէն մա­սամբ առ­ցանց է, նկա­րազարդ եւ առայժմ երկլե­զու՝ ֆրան­սե­րէն-արե­ւելա­հայե­րէն, ի հար­կէ յոյս ու­նենք որ մի օր կը դառ­նայ բազ­մա­լեզու, ար­դէն աշ­խա­տում ենք արեւմտա­հայե­րէնի վրայ, Մար­սէյլում, մեզ այս աս­պա­րէզում օգ­նում է Հայ մշա­կոյ­թի տան տնօ­րէնը: Բազ­մա­թիւ մաս­նա­գէտ­նե­րի հետ հա­ղոր­դակցում եմ, որ­պէսզի նաեւ ապա­հովուի թարգմա­նու­թիւնը կամ յար­մա­րեցու­մը այլ լե­զու­նե­րի, օրի­նակ՝ այ­սօր մենք զրոյց ու­նե­ցանք Քրիս­տի­նա Մա­րան­ճիի հետ հե­ռակա­պով, նա խոս­տա­ցել է օգ­նել, որ­պէսզի նաեւ յա­ռաջա­նանք անգլե­րէնի ուղղու­թեամբ: Գեր­մա­նիայում էլ, Իտա­լիայում էլ, Սպա­նիայում էլ կան գոր­ծընկեր­ներ, որոնք խոս­տա­ցել են օգ­նել, այնպէս որ յոյս ու­նեմ՝ կը դառ­նայ բազ­մա­լեզու բա­ռարան, իսկ այժմ աշ­խա­տում ենք երկլե­զու տար­բե­րակի աւար­տա­կան փու­լի վրայ:

Երկրորդ կա­րեւոր նա­խագի­ծը կա­պուած է Երու­սա­ղէմի հայ­կա­կան ժա­ռան­գութեան հետ, հիմ­նա­կանում յու­շարձան­նե­րը, կա­ռոյցնե­րը եւ գե­ղարուես­տա­կան ժա­ռան­գութիւ­նը:

«ՆՅ» – Քա­նի՞ յու­շարձա­նի մա­սին է խօս­քը։

Պ. Տ. – Յու­շարձան­նե­րի թի­ւը մեծ է եթէ հա­շուի առ­նենք պատ­րիար­քա­րանը, գրա­դարա­նը, ամ­բողջ այդ հա­մալի­րը: Եթէ հա­շուի առ­նենք միւս յու­շարձան­նե­րը, որոնք պատ­րիար­քա­րանից դուրս են գտնւում, խօս­քը մի քա­նի տաս­նեակ յու­շարձան­նե­րի մա­սին է, որոնք բա­ւական հին են: Կան նաեւ միւս հնու­թիւննե­րը՝ մա­տեան­նե­րը, դրամ­նե­րը, սպաս­քը, հա­գուստե­ղէնը եւ մաս­նա­ւորա­պէս բե­մարուես­տի վա­րագոյրնե­րը: Վա­րագոյրնե­րը առան­ձին ու­շադրու­թեան ար­ժա­նի հսկա­յական նիւթ են, որի վրայ մենք քիչ ու­շադրու­թիւն ենք դարձնում:

«ՆՅ» – Քա­նի՞ վա­րագոյր կայ։

Պ. Տ. – Երու­սա­ղէմում՝ մի քա­նի տաս­նեակ, իսկ ամ­բողջ աշ­խարհում՝ հա­րիւ­րի մօտ:

«ՆՅ» – Ամե­նահի­նը ո՞ր թուակա­նէն կու գայ։

Պ. Տ. – 17-րդ դա­րի 20-ական թուական­նե­րից: Դա շատ մեծ ար­ժէք է:

«ՆՅ» – Ան­շուշտ առեւտրա­կան­նե­րուն դե­րը անու­րա­նալի է հոս։

Պ. Տ. – Ան­շո՛ւշտ. առեւտրա­կան­նե­րը շատ մեծ դեր են խա­ղացել, ի մի­ջի այ­լոց, 18-րդ դա­րում Մատ­րաս քա­ղաքում մի նա­ւատէր պա­տուի­րել է հսկա­յական մի այսպի­սի վա­րագոյր, որ­տեղ ներ­կա­յացուած է իր ամե­նամեծ նա­ւը:

«ՆՅ» – Այս ամ­բողջը գիր­քի պի­տի վե­րածուի՞։

Պ. Տ. – Այո՛, մենք մօ­տաւո­րապէս քսան յօ­դուած ենք հա­ւաքել լա­ւագոյն մաս­նա­գէտ­նե­րից եւ ան­շուշտ առատ նկա­րազար­դում ու­նենք, բազ­մա­թիւ, նշա­նակա­լի, բարձր որա­կի, ու­զում ենք դա հրա­տարա­կել: Ու­նենք ար­դէն հրա­տարակ­չութեան հա­մաձայ­նութիւն, մեզ մնում է հա­ւաքել անհրա­ժեշտ դրա­մական մի­ջոց­ներ: Բա­րեբախ­տա­բար Կիւլպէն­կեան եւ Պիւ­լլիւքեան հիմ­նադրամ­նե­րը մեզ օժան­դա­կել են: Մի փոքր գու­մար դեռ պա­կասում է՝ մօտ 7.000 եւ­րօ, որ պէտք է աշ­խա­տենք գտնել եւ շու­տով կ՚ու­նե­նանք այդպի­սի հրա­շալի մեծ գիրք, որ կը ներ­կա­յաց­նի մի ժա­ռան­գութիւն, որը վտան­գուած է:

«ՆՅ» – Գի­տեմ, որ Երե­րու­քի վրայ ալ կ’աշ­խա­տէիք, իսկ դա­սաւան­դութեան մա­սին ի՞նչ կ՚ըսէիք։

Պ. Տ. – Դեռ կը շա­րու­նա­կեմ աշ­խա­տել Երե­րու­քի վրայ, իսկ դա­սաւան­դութիւն՝ առան­ձին դա­սախօ­սու­թիւննե­րի ձե­ւով՝ այո՛, բայց կա­նոնա­ւոր դա­սեր՝ ո՛չ, որով­հե­տեւ ար­դէն թո­շակի եմ ան­ցել եւ իրա­ւունք չու­նեմ դա­սաւանդելու:

Հարցազրոյցը վարեց՝

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ ■

———

(*) Խօս­քը մեր նա­խորդ թի­ւով՝ Սի­փանա Չագ­րեանի հետ հար­ցազրոյ­ցին մէջ անդրա­դար­ձած գի­տաժո­ղովին մա­սին է, զոր կազ­մա­կեր­պած էր Ֆրան­սա­յի Արո­ւես­­տի պատ­­մութեան ազ­­գա­­­յին հիմ­­նարկը (INHA), Փա­րիզի մէջ, Նո­յեմ­բեր 21-ին։