10 Փետ­րուար 1828-ին Թուրքմեն­չա­յի պայ­մա­նագի­րով, արեւելա­հայու­թիւնը գոր­ծուն մաս­նակցու­թիւն ու­նե­ցաւ ձեր­բա­զատուելու Պարսկա­կան կայսրու­թե­նէն եւ դառ­նա­լու Ռու­սա­կան կայսրու­թեան մաս։ Սոյն պայ­մա­նագի­րին 15-րդ կէ­տը կը վե­րաբե­րէր Պարսկա­կան կայսրու­թե­նէն Ռու­սա­կան կայսրու­թիւն հա­յոց ազատ վե­րադար­ձին։ Այն ժա­մանակ Ներ­սէս Աշ­տա­րակե­ցին, իբ­րեւ եկե­ղեցա­կան, աշ­խուժօ­րէն կը մաս­նակցի դա­րասկզբի ռուս-պարսկա­կան եր­կու պա­տերազմնե­րուն (1804-1813 եւ 1826-1828)։ Եփ­րեմ Ա. Ձո­րագիւղցի կա­թողի­կոս (1809-1830) զինք 1814-ին կը նշա­նակէ Վրաս­տա­նի եւ Իմե­րեթի հա­յոց թե­մի առաջ­նորդ, Թիֆ­լի­սի մէջ կը հիմ­նէ իր անու­նով կո­չուած Ներ­սի­սեան վար­ժա­րանը։ Ան իր հայ­րե­նակից­նե­րուն կոչ կ՚ընէ վե­րադառ­նա­լու Հայ­րե­նիք, հա­ւատա­լով որ անոր փրկու­թեան միակ երաշ­խի­քը պի­տի ըլ­լայ Արա­րատեան դաշ­տի եւ յա­րակից շրջան­նե­րուն մէջ հայ ժո­ղովուրդի բազ­մա­նալը։ Կո­չին կ՚ըն­դա­ռաջե­ն շուրջ 40-42.000 հա­յեր, որոնց շնոր­հիւ Արեւելեան Հա­յաս­տա­նի ժո­ղովրդագ­րա­կան պատ­կե­րը կը փո­խուի ի նպաստ հայ բնակ­չութեան։ 

Ներ­սէս Աշ­տա­րակե­ցին սա­կայն չկրցաւ իրա­կանաց­նել իր գլխա­ւոր մտադ­րութիւ­նը՝ Հա­յաս­տա­նի ինքնա­վա­րու­թեան ծրա­գիրը Ռու­սա­կան կայսրու­թեան ծի­րէն ներս։ Աշ­տա­րակե­ցին մի­նակ չէր, ու­նէր հա­մախոհ­ներ՝ իր ժա­մանա­կաշրջա­նի յայտնի ազ­գա­յին գոր­ծիչնե­րը, ինչպէս Պռո­շեան, Լա­զարեան­նե­րը,… Ռուս-պարսկա­կան պա­տերազ­մի օրե­րուն, Ար­զա­նով­նե­րը կը հրա­տարա­կեն «Հա­յաս­տա­նի յի­շար­ժան ար­քա­ներու պատ­կե­րաս­րահ» աշ­խա­տութիւ­նը (Галерея достопамятных царей Армении), այս քայ­լով անոնք կ՚ու­զեն իրենց հայ­րե­նակից­նե­րը ոգեւորել հե­րոսա­կան ան­ցեալով, ինչպէս նաեւ ռու­սա­կան իշ­խա­նու­թիւննե­րուն ցոյց տալ, որ հայ ժո­ղովուրդը թա­գաւո­րու­թիւններ՝ պե­տակա­նու­թիւն ու­նե­ցած ազգ է։

Ներ­սէս մեծ նուիրու­մով կ՚աշ­խա­տի այն ժա­մանակ։ Հայ­րե­նասէր մտա­ւո­րա­կան­ներ կը հա­ւատա­յին որ հա­սած է պա­հը Հա­յաս­տա­նի քա­ղաքա­կան իրա­վիճա­կը բա­րեփո­խելու։ 1827 Հոկ­տեմբե­րին ռու­սա­կան իշ­խա­նու­թիւննե­րուն կը ներ­կա­յաց­նեն նա­խագիծ մը, ըստ որուն՝ Հա­յաս­տան պի­տի ու­նե­նար զի­նան­շան, դրօշ եւ տե­ղական կա­ռավար­ման օրէնքներ, պաշտպա­նու­թեան նպա­տակով պի­տի ստեղ­ծուէր հայ­կա­կան զօ­րախումբ մը։ Սա­կայն, նա­խագի­ծը կը մեր­ժուի։ Ներ­սէս Աշ­տա­րակե­ցի կը հե­ռացուի Հա­յաս­տա­նէն, կը նշա­նակուի Նոր Նա­խիջեւանի եւ Պե­սարա­պիոյ հա­յոց թե­մի առաջ­նորդ։ Հե­տագա­յին Աշ­տա­րակե­ցի կ՚ընտրուի կա­թողի­կոս, զարկ կու տայ կրթու­թեան, երբ կը հասկնայ որ ինքնա­վարու­թեան ծրա­գրի իրա­կանա­ցու­մը ան­կա­րելի է ստա­նալ Ռու­սա­կան իշ­խա­նու­թենէն։

Այ­սօր եւս, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւնը, հա­կառակ 33 տա­րինե­րու ան­կա­խու­թեան հռչա­կու­մին, տա­կաւին չէ կրցած ձեր­բա­զատիլ ռու­սա­կան ազ­դե­­­ցու­թե­նէն։ Թէեւ Սո­վետա­կան Միու­թեան ան­կումը պա­տեհ առիթ էր իրա­պէս ան­կա­խանա­լու, սա­կայն, ղե­կա­վար­նե­րու կար­ճա­տեսու­թիւնը, ըն­չա­քաղ­ցութիւ­նը, փա­ռասի­րու­թիւնը եւ այլ ախ­տեր եր­կի­րը առաջ­նորդեցին ան­կումի, պար­տութեան եւ Ար­ցա­խի բնակ­չու­թեան տե­ղահա­նու­մին իր բնօր­րա­նէն։ Այսպէս է որ Հա­յաս­տան դար­ձաւ օտար պե­տու­թիւննե­րու շա­հերու բա­խու­մի թի­րախ եւ միշտ կա­խեալ՝ Ռու­սաստա­նէն։

Շա­տեր դեռ կը հա­ւատան որ Ռու­սաստան եղած է եւ կը մնայ գլխա­ւոր պաշտպա­նը Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան, անոր անվտան­գութեան գլխա­ւոր երաշ­խա­ւորը, հա­կառակ 44-օրեայ պա­տերազ­մէն ետք Ար­ցա­խի հան­դէպ անոր ստանձնած յանձնա­ռու­թիւննե­րու դրժու­մին։ Այսպէս է որ Ռու­սաստանի Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խարա­րու­թեան բան­բեր Մա­րիա Զա­խարո­վա, ար­ձա­գան­գե­լով ԱՄՆ-ու Ար­տա­քին գոր­ծոց փոխ­նա­խարար Ճէյմզ Օ՛Պրա­յընի յայ­տա­րարու­թեան, թէ «Հա­յաս­տա­նի բնակ­չութեան մեծ մա­սը կ՚ու­զէ աւե­լի շատ հե­ռանալ Ռու­սաստանէն», կը հա­կադար­ձէ ըսե­լով, թէ «Ռու­սաստանի եւ Հա­յաս­տա­նի մի­ջեւ ձե­ւաւո­րուած դարաւոր կապերը պիտի դիմանան բոլոր փորձութիւններուն»։ 

Այսպէս է որ Հա­յաս­տա­նի Կրթու­թեան նա­խարա­րու­թեան՝ 8-րդ դա­սարա­նի «Հա­յոց Պատ­մու­թիւն» դա­սագիր­քին մէջ՝ Արե­ւելա­հայաս­տա­նի ռու­սա­կան տի­րապե­տու­թեան տակ իյ­նա­լու պատ­մութեան բաժնի «Արե­ւելեան Հայաս­տա­նի բռնակ­ցումը Ռու­սա­ստանին» վեր­նա­գրին մէջ «բռնակ­ցում» եզ­րը կ՚ար­ժա­նանայ Ռու­սաստա­նի խիստ հա­կազ­դե­ցու­թեան։ Եւ Կրթու­թեան նա­խա­րա­րու­թիւնը կը ստի­պուի «սրբագ­րել» պատ­մա­կան իրո­ղու­թիւնը։ 

Եւ տա­կաւին, Հայ առա­քելա­կան եկե­ղեց­ւոյ՝ Բագ­րատ սրբա­զանի նման առաջ­նորդներ, կը յա­մառին ան­տե­սել ազե­րինե­րու հետ ձեռք-ձեռ­քի գոր­ծող ռու­սա­կան դա­րանա­կալ թաթը։

Ժ.Չ. ■