Անցեալ ամ­սուան վեր­ջե­րուն, Երե­ւանի մէջ լոյս տե­սաւ Եդուարդ Ու. Սա­յիդի հե­ղինա­կած «Արե­ւելա­բանու­թիւն» (Orientalism) գիր­քին արեւմտա­հայե­րէն թարգմա­նու­թիւնը։ Արե­ւելա­գիտու­թեան բնա­գաւա­ռին հա­մար յոյժ կա­րեւոր այս գիր­քը հսկա­յական ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցած աշ­խա­տու­թիւն մըն է։

Մարտ 28-ին, Երե­ւանի մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ գիր­քին արեւմտա­հայե­րէն թարգմա­նու­թեան շնոր­հա­հան­դէս-քննար­կումը։ Գիր­քին հա­մաթարգմա­նիչ­ներն են՝ Մարկ Նշա­նեան, Մի­նաս Լու­ռեան եւ Ռաֆ­ֆի Աճէ­մեան: Գիր­քը հրա­տարա­կած է «Նիու­մակ» հրա­տարակ­չա­տու­նը՝ Գա­լուստ Կիւլպէն­կեան հիմ­նարկու­թեան հո­վանա­ւորու­թեամբ։

Եդուարդ Ու. Սա­յիդի 1978-ին առա­ջին ան­գամ լոյս տե­սած «Արե­ւելա­բանու­թիւն» գիր­քը կը բա­ցայայ­տէ, թէ ինչպէ՛ս Արեւ­մուտքը կազ­մած է «Արե­ւելք»-ի վե­րաբե­րող իր պատ­կե­րացու­մը՝ զայն ներ­կա­յաց­նե­լով իբ­րեւ ար­տա­սովոր, յե­տամ­նաց եւ ստո­րադաս։ Այս քննա­դատա­կան վեր­լուծու­թիւնը մար­տահրա­ւէր կը կար­դայ գրա­կանու­թեան, արուես­տի եւ կա­ճառա­կան շրջա­նակ­նե­րու մէջ ար­մա­տացած պա­տումնե­րուն՝ հա­զիւ լոյս տե­սած ցնցե­լով Արեւ­մուտքի կա­ճառա­կան աշ­խարհը։ Գիր­քին հա­յերէն թարգմա­նու­թիւնը կը վե­րանո­րոգէ անոր ար­դիակա­նու­թիւնը եւ զայն հա­սանե­լի կը դարձնէ հայ ըն­թերցո­ղին։

Ստո­րեւ յար­գարժան ըն­թերցո­ղին կը ներ­կա­յաց­նենք հար­ցազրոյ­ցը, զոր կա­տարե­ցինք գիր­քի հա­մաթարգմա­նիչ, իմաս­տա­սէր, գրա­կանա­գէտ Մարկ Նշա­նեանի հետ։ Շնոր­հա­կալու­թիւն կը յայտնենք պրն Նշա­նեանին բո­վան­դա­կալից եւ չա­փազանց հա­ճելի հար­ցազրոյ­ցին հա­մար։

Վա­հան Կ. Ման­ճի­կեան

«Նոր Յա­ռաջ» – Ին­չո՞ւ որո­շեցիք «Արե­ւելա­բանու­թիւն» գիր­քը թարգմա­նել արեւմտա­հայե­րէնի եւ ըստ ձե­զի ի՞նչ նշա­նակու­թիւն կրնայ ու­նե­նալ այս թարգմա­նու­թիւնը հայ ըն­թերցո­ղին հա­մար։

Մարկ Նշա­նեան – Այդ մէկ գիր­քը թարգմա­նելու որո­շու­մը անձնա­կան որո­շում չէր, կ՚ու­զեմ ըսել՝ թարգմա­նիչ­նե­րուն որո­շու­մը չէր: Մեր որո­շու­մը ըն­դունիլ էր, որ մենք ա՛յդ գիր­քը պի­տի թարգմա­նենք: Գիր­քը ցան­կի մը վրայ էր՝ Կիւլպէն­կեան Հիմ­նարկու­թեան կող­մէ նա­խատե­սուած (եւ այ­սօր գրե­թէ ամ­բողջու­թեամբ իրա­գոր­ծուած) թարգմա­նու­թիւննե­րու շար­քի մը մաս կը կազ­մէր։ Որ­պէս այդ է որ մենք՝ երեք թարգմա­նիչ­ներս յանձն առինք այդ մէկ գիր­քը թարգմա­նել: Երեք թարգմա­նիչ՝ հա­ւանա­բար որով­հե­տեւ սկիզ­բէն գի­տէինք որ հսկայ աշ­խա­տանք մը պի­տի պա­հան­ջէր: Կիւլպէն­կեան Հիմ­նարկու­թեան նա­խատե­սած շար­քին բո­լոր գիր­քե­րը հա­մաշ­խարհա­յին նշա­նակու­թիւն ու­նե­ցող գիր­քեր են եւ Եդուարդ Սա­յիդի Արե­ւելա­բանու­թիւնը՝ առա­ջին կար­գին: Կ՚ար­ժէ, որ հայ ըն­թերցո­ղը ի՛ր լե­զուով կար­դայ գիրք մը, որ այդքա՛ն տա­րածուած եւ յա­ջողու­թիւն գտած է, այդքա՛ն մար­դոց հա­մար՝ աչք բա­ցող դեր կա­տարած է:

Այդ տա­րինե­րուն, որ Գո­լոմ­պիա հա­մալ­սա­րանը կը պաշ­տօ­նավա­րէի եւ Մի­ջին Արե­ւել­քի բա­ժան­մունքին մաս կազ­մող ու­սա­նող­նե­րուն հա­մար՝ «Մշա­կոյ­թի տե­սաբա­նու­թիւններ» նիւ­թին շուրջ դա­սախօ­սելու պար­տա­կանու­թիւնը յանձնուած էր ին­ծի, որուն մէջ կա­րեւոր տեղ կը գրա­ւէր Եդուարդ Սա­յիդի այս գիր­քը, շուրջս գտնուող դա­սատու­նե­րը կը պատ­մէին, թէ 1978-ին ի՛նչ ցնցում ապ­րած էին, այդ գիր­քը կար­դա­լով: Ու­րեմն, կ՚ար­ժէր այդպի­սի գիրք մը ի վեր­ջոյ ներ­կա­յաց­նել հա­յերէ­նով, ու­րիշ գիր­քե­րու, ու­րիշ մտայ­ղա­ցումնե­րու կար­գին:

«ՆՅ» – Ինչպէ՞ս կը հա­տուի Եդուարդ Սա­յիդի Արե­ւել­քի մա­սին արեւ­մըտեան պատ­կե­րացումնե­րու քննա­դատու­թիւնը՝ հա­յոց պատ­մութեան կամ մշա­կու­թա­յին ինքնու­թեան հետ, մա՛նա­ւանդ սփիւռքեան հա­մածի­րէն ներս՝ Արեւ­մուտքի մէջ ապ­րող եւ թե­րեւս այդտե­ղի մտայ­նութիւ­նը կրող՝ ար­մա­տով արե­ւելքցի­ներուն քով։

Մ.Ն. – «Արե­ւելքցի­նե՞ր» են հա­յերը, թէ՞ ար­դեօք իրենք զի­րենք «արե­ւելա­կանա­ցու­ցած» են, արեւտմեան հա­յեաց­քը որ­դեգրե­լով։ «Արե­ւելքցին արե­ւելա­կանաց­նել» Սա­յիդին գոր­ծա­ծած բա­ռերն են, առա­ջին ըն­թերցու­մով՝ դժուար ըն­կա­լելի, այնպէս չէ՞։ Կրնաք երե­ւակա­յել, որ հա­յերէ­նով դժուարու­թիւն ու­նե­ցած ենք նախ եւ առաջ որո­շելու, թէ ինչպէ՛ս պէտք է թարգմա­նել «Orientalism» բա­ռը այս պա­րագա­յին։ Այդ բա­ռը անունն է ակա­դեմա­կան, բա­նասի­րական մար­զի մը, որ հա­յերէ­նով կը կրէ «արե­ւելա­գիտու­թիւն» անու­նը: Բայց 19-րդ դա­րուն այդ բա­ռով կո­չուա­ծը Արե­ւել­քը երե­ւակա­յելու ձեւ մըն էր նաեւ, շատ տա­րածուած ձեւ մը գրող­նե­րու եւ արուես­տա­գէտ­նե­րու մէջ, որուն ար­դիւնքը եղած է՝ դէ­պի Արե­ւելք ճամ­բորդե­լու, արե­ւելեան բնի­կին հան­դի­պելու փա­փաքը: Ատոր հա­յերէ­նով կ՚ըսեն՝ «արե­ւելա­սիրու­թիւն», եւ ի դէպ՝ Ինտրան է այդ բա­ռը գոր­ծա­ծողը, Ինտրան է նաեւ արեւմտա­հայե­րուն մէջ՝ այդ շար­ժումին մեծ մաս­նա­կից­նե­րէն մէ­կը:

Սա­յիդի հան­ճա­րեղ որո­շու­մը պա­հել եղած է «Orientalism» բա­ռը, նոյն անու­նը պա­հել բա­նի մը հա­մար, որ ի վեր­ջոյ իր քննար­կումին եւ իր քննա­դատու­թեան առար­կան պի­տի ըլ­լար, այ­սինքն արեւմտեան հա­յեաց­քը Արե­ւել­քի վրայ: Երբ Արեւ­մուտքը կը նա­յի Արե­ւել­քին, գաղտնի­քը այն է որ նաեւ իր հա­յեաց­քով կը տի­րէ անոր վրայ: Նոր տե­սակի տի­րու­թիւն մըն է սա­կայն այս մէ­կը։ Գա­ղու­թա­տիրու­թեան կամ կայ­սե­րապաշ­տութեան տի­րու­թիւնը չէ՛ միայն։ Բուն, թե­րեւ­ս ա­մենադ­ժուար ըմբռնե­լի նրբու­թիւնը այն է, որ ո՛չ միայն կը տի­րես արե­ւելքցիին վրայ, այ­լեւ կը մտնես անոր մէջ. այնպէս մը կ՚ընես, որ այ­լեւս ին­քը չզգայ որ դուն կը տի­րես իրեն, քա­նի որ իր վրայ քու նա­յուածքդ կը նե­րանձնա­կանաց­նէ, կ՚որ­դեգրէ, կը սե­փակա­նաց­նէ որ­պէս ի՛րը։ Եւ խոր­քին մէջ, ին­քը չի զգար որ Արեւ­մուտքէն հա­յեացք մը կայ իր վրայ: Ըստ իս՝ այդ նե­րանձնա­կանա­ցու­մի երե­ւոյթն է սա­յիդեան իմաս­տով «արե­ւելա­բանու­թիւն» կո­չուա­ծին բուն զսպա­նակը:

Այս ամ­բողջը հա­յերուն հետ կապ ու­նի էապէս, եւ ան­շուշտ՝ ո՛չ միայն հա­յերուն, քա­նի որ հա­յերուն չափ՝ Օս­մա­նեան կայսրու­թեան միւս տի­րուած ժո­ղովուրդնե­րը նոյն ճամ­բա­յէն ան­ցած են, առա­ջին հեր­թին՝ յոյ­նե­րը եւ սեր­պե­րը: «Արե­ւելա­բանու­թեան» ծի­րին մէջն է, որ այդ երեք հա­ւաքա­կանու­թիւննե­րը 19-րդ դա­րուն ձեռք ձգած են ար­դիական առու­մով՝ ազ­գա­յին գի­տակ­ցութիւն մը, նոյն ձե­ւով, նոյն հանգրուան­նե­րէն անցնե­լով։ Երեքն ալ նոյն ձե­ւով իրենք զի­րենք վե­րասահ­մա­նած են արեւմտեան հա­յեաց­քին ազ­դե­ցու­թեամբ, ու նախ եւ առաջ իրենց ան­ցեալը վերստեղ­ծած են բա­նասի­րական մօ­տեցու­մով: Հա­յոց մէջ՝ առա­ջին մեծ բա­նասէրն է Ղու­կաս Ին­ճի­ճեան, 1821-ի իր «Ստո­րագ­րութիւն հին Հա­յաս­տա­նեայց» գիր­քով:

Ու­րեմն «արե­ւելա­բանու­թիւնը» Սա­յիդի իմաս­տով՝ նախ եւ առաջ՝ բա­նասի­րու­թիւն է: Այդ հա­յեաց­քով է ու­րեմն, որ կը դառ­նան ազգ կամ կը վերստեղ­ծեն իրենք զի­րենք, ստեղ­ծե­լով նախ «բնիկ»-ը, այդ տա­րօրի­նակ էակը, որ ինքն իր առար­կան է, բա­նասի­րական հա­յեաց­քին առար­կան, արեւմտեան հա­յեաց­քին առար­կան, բայց նաեւ այդ նա­յուած­քը յա­ռողը, քա­նի որ ինքն է նա­յողը: Խու­սա­փում չկայ։ «Արե­ւելա­կանա­ցած» բնի­կի ինքնաս­տեղծման ճամ­բուն վրայ՝ բա­նասի­րական հանգրուանէն ետք կու գայ ազ­գագրա­կանը, որուն առա­ջին ցայ­տուն ար­տա­յայ­տի­չը եղած է Աբո­վեան, իր 1841-ին գրուած յա­ռաջա­բանով։ Եթէ հնա­րաւո­րու­թիւնն ու­նե­նար, կ՚եր­թար կը հա­ւաքէր ժո­ղովրդա­կան ար­տադրու­թիւննե­րը։ Ին­քը չէ ըրած այդ աշ­խա­տան­քը, պէտք եղած է քա­նի մը տա­րի եւս սպա­սել, քա­նի որ այդ ուղղու­թեամբ աշ­խա­տող առա­ջին մեծ անու­նը Գա­րեգին Սրուանձտեանցն է 1874-ի իր «Գրոց բրոց»-ով, ուր Սա­սունցի Դա­ւիթի առա­ջին յե­ղու­մը հրամ­ցուած է: Եր­րորդ հանգրուանը ան­շուշտ՝ Կո­միտա­սի աշ­խա­տանքն է, որ նոյ­նը կ՚ընէ, կը հա­ւաքէ, բայց այս ան­գամ արուես­տի ծի­րին մէջ բե­րելով:

Ահա­ւասիկ ձե­զի արե­ւելա­կանու­թեան ան­մի­ջական ազ­դե­ցու­թիւնը, երբ ազգ մը կը դառ­նայ ազգ ինքն իր աչ­քին, ամ­բողջ դար մը տե­ւող ու պա­հան­ջող աշ­խա­տան­քով մը։ Եւ վեր­ջա­ւորու­թեան՝ Կո­միտա­սի երկրպա­գու­նե­րը (կ՚ակ­նարկեմ ան­շուշտ Մե­հեանի սե­րունդին), Պո­լիս նստած, կը սպա­սէին ազ­գա­գիր-արուես­տա­գէտին, դառ­նա­լու հա­մար ազգ: Ահա­ւասիկ, արե­ւելա­բանու­թիւնը ինչպէ՛ս կը գոր­ծէ: Այս մա­սին ըն­դերկար ար­տա­յայ­տուած եմ նոր լոյս տե­սած «Գե­ղագի­տական ազ­գայնա­կանու­թիւն» գիր­քիս մէջ։

«ՆՅ» – Այս արուես­տը կը ներ­թա­փան­ցէ մեր բո­լորին հո­գինե­րը, մա՛նա­ւանդ Սփիւռքի հա­յերուն։

Մ.Ն. – Ան­շո՛ւշտ, այդ ալ յա­ջորդ հանգրուանն է, չէ՞: Ի վեր­ջոյ, Սփիւռքի մէջ մենք այդ ամ­բողջին ժա­ռան­գորդներն ենք եւ ի վեր­ջոյ ծայ­րէ՛ն ստի­պուած ենք մենք զմեզ մտա­ծելու, թօ­թափե­լով այդ արե­ւելա­կան եւ արե­ւելա­բան հա­յեաց­քը մենք մեր վրայէն, որով­հե­տեւ բո­լոր այդ գա­ղափար­նե­րը եկած են մե­զի 19-րդ դա­րէն, այ­սինքն արե­ւելա­բանու­թե­նէն: Ժա­մանա­կը եկած է ձեր­բա­զատուելու այդ «երկգլխա­նի հրէշ»-էն (այն մէ­կը որ միաժա­մանակ ինքն իր առար­կան է եւ ինքն իր են­թա­կան), կամ գո­նէ հասկնա­լու թէ ի՛նչ պա­տահած է 19-րդ դա­րուն։

«ՆՅ».- Ի՞նչ յա­տուկ մար­տահրա­ւէր­նե­րու հան­դի­պեցաք Սա­յիդի այս աշ­խա­տու­թիւնը թարգմա­նելու ըն­թացքին։ Կա­յի՞ն գա­ղափար­ներ կամ եզ­րեր, որոնք դժուարա­ցու­ցին թարգմա­նու­թիւնը։ Նոր եզ­րեր կեր­տե­ցի՞ք, թէ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող­նե­րը յար­մարցու­ցիք։

Մ.Ն. – Նախ ըսեմ, որ արեւմտա­հայե­րէնը դժուարու­թիւն ու­նի անգլե­րէնէ թարգմա­նելու, կ՚են­թադրեմ բո­լոր լե­զու­նե­րը նոյն դժուարու­թիւնը ու­նին. չեն գի­տեր, բայց ու­նին: Նախ ին­քը՝ արեւմտա­հայե­րէնը շատ վարժ է, հան­գիստ է, երբ կը թարգմա­նէ ֆրան­սե­րէնէ, որով­հե­տեւ այդ ձե­ւով կազ­մուած է արեւմտա­հայե­րէնին ու­ղե­ղը (եթէ ու­նի ու­ղեղ մը): Անգլե­րէնը իր յա­տուկ աշ­խարհը ստեղ­ծած է եւ հա­յերէ­նը պէտք է վար­ժուի պար­զա­պէս: Միայն արեւմտա­հայե­րէնի պա­րագան չէ, կ’են­թադրեմ որ արե­ւելա­հայե­րէնն ալ նոյն հար­ցե­րուն կը հան­դի­պի: Նաեւ Եդուարդ Սա­յիդի ակա­դեմա­կան լե­զուի իւ­րա­յատ­կութիւննե­րը կան ի վեր­ջոյ: Ամե­նապարզ բա­ները ըսեմ ձե­զի, պարզ եւ եր­բեմն ան­լուծե­լի: Պի­տի տամ միայն մէկ օրի­նակ, իրա­պէս ան­յաղթա­հարե­լի տե­սակէն։ Տեղ մը Եդուարդ Սա­յիդ կ’ըսէ՝ «I am a humanist», «իմ ար­հեստս է հիւ­մա­նիստ ըլ­լա­լը»: Ինչպէ՞ս կրնայ իր ար­հեստը «humanist» ըլ­լալ։ Պատ­ճա­ռը այն է, որ անգլե­րէն «humanities» ըսուած բան մը կայ, որ­պէս մարզ։ Հա­մալ­սա­րանը երբ կը դա­սաւան­դես անգլիական գրա­կանու­թիւն կամ արեւմտեան քա­ղաքակրթու­թիւն՝ կը դա­սաւան­դես «humanities» եւ ու­րեմն քու ար­հեստդ է «humanist» ըլ­լա­լը: Ինչպէ՞ս թարգմա­նել: Ու­րիշ լե­զու­նե­րով ալ, օրի­նակ՝ ֆրան­սե­րէն, այդ «humanist»-ը ան­թարգմա­նելի է բա­ցար­ձա­կապէս, որով­հե­տեւ «humanist»-ը կը յղէ 16-րդ դա­րու Վե­րած­նունդի «humanism»-ին։ Ու­նի պատ­մա­կան կամ բա­րոյա­կան իմաստ մը։ Բայց Սա­յիդ այդ իմաս­տով չէ՛ որ կը գոր­ծա­ծէ բա­ռը, «humanities»-ով զբա­ղող մարդն է իր հիւ­մա­նիս­տը։ Ասանկ պա­րագա­ներու՝ միակ մի­ջոցը խմբագ­րա­կան ծա­նօթագ­րութեամբ՝ բա­ցատ­րութիւն մը հրամցնելն է։

Ան­ձամբ կը հա­ւատամ, որ թարգմա­նելը ամե­նանուրբ, ամե­նադ­ժուար մշա­կու­թա­յին արարքն է, որով­հե­տեւ կը ստի­պէ, որ թարգմա­նողը իր լե­զուին ամ­բողջ ակունքնե­րը մէջ­տեղ հա­նէ, պե­ղէ։ Այդ ձե­ւով՝ եր­բեմն կը հաս­նի իր լե­զուի սահ­մաննե­րուն: Բայց նաեւ պէտք է բա­ցատ­րէ իր գոր­ծա­ծած բա­ռերը, դժուարու­թիւննե­րուն պատ­ճառնե­րը եւ իր լե­զուին ընդմէ­ջէն՝ փոր­ձընկա­լէ ար­տա­քին աշ­խարհը։ Եթէ այդ աշ­խա­տան­քը պի­տի չկա­տարես, այն ատեն ապար­դիւն է թարգմա­նելը։ Պար­զա­պէս գոր­ծի­քին կու տաս, ին­քը կ՚ընէ թարգմա­նու­թիւնը, թարգմա­նիչի պէտք չկայ:

Նաեւ Եդուարդ Սա­յիդի այս գիր­քին մէջ կայ քա­ղաքա­կան չա­փում մը։ Գիր­քին վեր­ջա­ւորու­թեան, ուղղա­կի 20-րդ դա­րու սկիզ­բը կը փո­խադ­րուինք, կը հե­տեւինք Մի­ջին Արե­ւել­քի մէջ Անգլիացի­ներու հե­տապնդումնե­րուն, կը տես­նենք թէ ինչպէ՛ս անոնց մօտ բա­նասի­րու­թիւն եւ քա­ղաքա­կանու­թիւն ձեռք ձեռ­քի տուած են, իրենց հասկցած ձե­ւով նոր աշ­խարհ մը ստեղ­ծե­լու նպա­տակով, սահ­մաններ գծե­լով, պե­տու­թիւններ հիմ­նե­լով, Արե­ւել­քը արեւմտա­կանաց­նե­լով: Ու կը հասկնաս, թէ պե­տու­թիւն կո­չուա­ծը այդ իմաս­տով արեւմտեան գա­ղափար մըն է եւ արեւմտեան իրա­կանու­թիւն մը: Հոն ու­րիշ դժուարու­թեան մը առ­ջեւ կը գտնուի թարգմա­նիչը, որով­հե­տեւ շատ վի­ճար­կո­ղական է եւ այդ ոճը ինչպէ՞ս պա­հել, ինչպէ՞ս զգաց­նել գի­տակա­նի եւ քա­ղաքա­կանի այդ կա­տարեալ մեղ­սակցու­թիւնը: Ահա­ւասիկ ձե­զի դժուարու­թիւն մը եւս:

«ՆՅ» – Հա­յաս­տա­նը կարծրա­տիպուած է ձե­ւով մը որ­պէս ար­տա­սովոր Արե­ւելք կամ ինչպէս կ՚ըսուի ոմանց կող­մէ՝ արեւմտեան եր­կիր մը՝ Արե­ւել­քի մէջ։ Ձեր կար­ծի­քով ինչպէ՞ս կրնայ այս թարգմա­նու­թիւնը նպաս­տել արեւմտա­հայ կամ սփիւռքա­հայ եւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան մէջ ապ­րող հայ ըն­թերցո­ղի մը մտքին մէջ քան­դե­լու այն անո­րոշու­թիւնը՝ ո՛չ արե­ւելեան, ո՛չ արեւմտեան ինքնու­թեան: Կրնա՞յ այս թարգմա­նու­թիւնը տագ­նապ յա­ռաջաց­նել կամ հա­կառա­կը՝ լու­ծում մը առա­ջար­կել։

Մ.Ն. – Շատ բան պէտք չէ սպա­սել թարգմա­նու­թե­նէ մը: Պի­տի չա­ռաջաց­նէ ո՛չ լու­ծում, ո՛չ տագ­նապ: Նախ պէտք է կար­դա­ցուի: Մեծ գիրք մըն է, եր­կար գիրք մըն է, ու­րիշ աշ­խարհէ մը եկող գիրք մըն է, որուն կռնա­կը գտնուող մտա­ծողու­թիւնը ան­պայման յստակ չէ գիր­քին մէջ, փի­լիսո­փայա­կան կամ քա­ղաքա­կան: Այնպէս որ ըն­թերցո­ղը նախ պէտք է մար­սէ այդ ամ­բողջը եւ ոչ միայն պէտք է մար­սէ, այ­լեւ ատ­կէ ներշնչուած ու­սումնա­սիրու­թիւններ պէտք է լոյս տես­նեն: Երկրորդ, գի­տէ՞ք ինչն է հե­տաքրքրա­կանը, հի­մա ձեր հար­ցումով կ՚անդրա­դառ­նամ այս կէ­տին. ի վեր­ջոյ մենք կը ներ­կա­յանանք արեւմտա­հայե­րէնով, նիւ­թի մը շուրջ, որ արեւմտեան հա­յեացքն է Արե­ւել­քի վրայ, ու մուտք կը գոր­ծենք արե­ւելա­հայե­րէնի սահ­մաննե­րէն ներս։ Հոն բա­խու­մի մը հնա­րաւո­րու­թիւնը կա՞յ ար­դեօք, արեւմտեանի եւ արե­ւելեանի մի­ջեւ: Եւ մէկ քայլ ան­դին՝ կա՞յ մեր տար­բե­րու­թիւնը ծայ­րէն մտա­ծելու (եւ մտա­ծելէ առաջ՝ փոր­ձընկա­լելու) առի­թը։ Եր­րորդ, Հա­յաս­տա­նի մէջ մե­զի չեն սպա­սած Եդուարդ Սա­յիդի գիր­քը կար­դա­լու, անոր անդրա­դառ­նա­լու եւ ան­կէ ազ­դուելու հա­մար:

Գի­տէք, որ Հրաչ Բա­յադեան կա­րեւոր գիրք մը հրա­տարա­կեց 2020-ին: Գիրք մը, որ կը կո­չուի «Երե­ւակա­յելով ան­ցեալը – Խորհրդա­հայ ար­դիակա­նու­թեան պա­տումներ»: Այդ գիր­քին բնա­բանը ուղղա­կի Եդուարդ Սա­յիդէն առ­նուած մէջ­բե­րում մըն է, կը կար­դամ արեւմտա­հայե­րէնի վե­րածե­լով. «կայ­սե­րական տի­րապե­տու­թե­նէն ան­կա­խանալ ու­զող մշա­կոյթ մը ինչպէ՞ս կ՚երե­ւակա­յէ իր սե­փական ան­ցեալը»: Հոս կայ­սե­րապաշ­տութեան դէմ աշ­խա­տող Սա­յիդն է խնդրոյ առար­կան։ Հրաչ Բա­յադեանը ո՛չ միայն այդ նա­խադա­սու­թիւնը կը տե­ղաւո­րէ իր գիր­քին սկիզ­բը, որ­պէս պա­հապան հրեշ­տակ, այ­լեւ ամ­բողջ գիրք մը կը գրէ, ուր յետ­խորհրդա­յին շրջա­նը կը հասկցուի ու կը մեկ­նա­բանուի յետ­գա­ղու­թա­տիրա­կան հաս­կա­ցու­թիւննե­րով, որոնք մա­սամբ կու գան Սա­յիդէն:

Այնպէս որ ձեր հար­ցումէն աւե­լի բարդ մօ­տեցում մը կը պա­հան­ջէ Հա­յաս­տա­նի իրա­կանու­թիւնը, որով­հե­տեւ Արե­ւել­քի, Արեւ­մուտքի հարց չէ միայն: Հար­ցը այդտեղ մտա­ծել է նախ ան­մի­ջական ան­ցեալդ, որ­պէսզի հասկնաս թէ դուն ո՞վ ես, ու գի­տակ­ցիս թէ քու ան­մի­ջական ան­ցեալդ սո­վետա­կան ան­ցեալ մըն էր։ Ստի­պուած ես ու­րեմն յետ­սո­վետա­կանու­թիւնդ մտա­ծելու, առար­կայ դարձնե­լու, անոր հետ հա­շուի նստե­լու։ Ա՛յդ է որ կը փոր­ձէ ընել Բա­յադեան, մա­սամբ Սա­յիդի օգտնու­թեամբ եւ յետ­գա­ղու­թա­տիրա­կան յղացքնե­րով ի մի­ջի այ­լոց:

«ՆՅ» – Ինչպէ՞ս կը յու­սաք, որ այս թարգմա­նու­թիւնը ազ­դէ հայ ըն­թերցո­ղին վրայ, ի՞նչ հետք կ՚ու­զէիք որ ձգէ: Հասկնա­լի է, որ նախ պէտք է կար­դան, բայց անձնա­կան փա­փաք մը ու­նէի՞ք ձե­ւով մը ազ­դե­լու Հա­յաս­տա­նի կամ Սփիւռքի հա­յուն։

Մ.Ն. – Սկիզ­բը բա­ցատ­րե­ցի, թէ ինչպէ՛ս ես կը կար­դամ Սա­յիդին այս գիր­քը։ Այդ ուղղու­թեամբ շա­րու­նա­կելով՝ ըն­թերցո­ղը կրնայ հարց տալ ինքն իրեն օրի­նակ՝ թէ ին­չո՛ւ հա­յերէ­նը առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով նշուած է որ­պէս «հնդեւ­րո­պական» լե­զու 1807-ին լոյս տե­սած Շլե­գելի Հնդիկ­նե­րու լե­զուն եւ իմաս­տութիւ­նը գիր­քին մէջ, կամ ին­չո՞ւ 1817-ին՝ Լորտ Պայ­րըն ոտք կո­խած է Սուրբ Ղա­զար եւ փա­փաքը յայտնած է հա­յերէն սոր­վե­լու։ Բայց կայ ու­րիշ երես մը Եդուարդ Սա­յիդի գիր­քին մէջ։ Ընդհա­նուր առ­մամբ՝ արա­բական աշ­խարհին եւ մաս­նա­ւորա­բար՝ իս­լա­մու­թեան նկատ­մամբ արեւմտեան այ­սօ­րուան կե­ցուած­քին անդրա­դար­ձող երես մը, եւ ատ­կէ առաջ՝ այդ կե­ցուած­քին ծննդա­բանու­թիւնը վե­րակազ­մե­լու եւ հրամցնե­լու հաս­տատ ծրա­գիրը։ Ի՞նչ կապ ու­նի այս յի­շեցումս ձեր հար­ցումին հետ։ Ահա­ւասիկ՝ բա­ցատ­րեմ։ Մի՛ մոռ­նաք որ նոյն արե­ւելա­բանու­թիւնն ու նոյն արե­ւելա­կանու­թիւնը ծնունդ տուած են սիոնա­կան գա­ղափա­րախօ­սու­թեան, ասոր բո­լոր ծա­նօթ հե­տեւանքնե­րով, արե­ւելքցիի ի սպառ ջնջու­մէն սկսե­լով, մին­չեւ տա­րագ­րութեան դա­րաւոր աւան­դութեան ժխտու­մը։ Այ­սօ­րուան պա­տահած­նե­րը պե­տու­թեան մը անու­նով կը գոր­ծուին՝ մեռցնե­լով, ջնջե­լով, բնաջնջե­լով, եւ… «հրէա- քրիս­տո­նէական քա­ղաքակրթու­թիւն» կո­չուած եղ­ջե­րուա­քաղի են­թադրեալ ար­ժէքնե­րուն ապա­ւինե­լով։ Այ­սինքն՝ նախ եւ առաջ «Արե­ւելք» եւ «Արեւ­մուտք» իրա­րու հա­կադ­րե­լով։

Ահա­ւասիկ մին­չեւ ո՛ւր կը տա­նի արե­ւելա­կանու­թիւնը։ Եւ ահա­ւասիկ բուն ջի­ղը եւ բուն զսպա­նակը Եդուարդ Սա­յիդի այս աշ­խա­տան­քին ետե­ւը գոր­ծող։ Մատ­նանշել այս ձե­ւով նոր կազ­մուած «Արեւ­մուտք»ին հան­գա­ման­քը, մատ­նանշել նաեւ քա­ղաքա­կան գետ­նի վրայ անոր կլա­նիչ հե­տեւանքնե­րը։ Նոյն այս արեւմտա­կանա­ցու­մի շար­ժումին ճամ­բուն վրայ գտնուած են Հա­յերը 19րդ դա­րուն, ինչպէս այ­սօր՝ Պա­ղես­տինցի­ները։ Արեւմտեան առու­մով պե­տու­թեան գա­ղափա­րին (ու­րեմն՝ ինքնիշ­խա­նու­թեան) ծա­ւալու­մի ճամ­բուն վրայ գտնուած են եւ… ճզմուած։ Ահա­ւասիկ ին­չո՛ւ պէտք ու­նինք Եդուարդ Սա­յիդին հետ եւ իր­մէ ան­դին (թե­րեւս ալ՝ իր­մէ ան­կախ) «orientalism»-ի եւ ինքնիշ­խա­նու­թեան հար­ցին մի­ջեւ այդ կա­պը մտա­ծելու մեր հա­շուոյն։

Հա­յաս­տա­նեան կող­մը՝ խնդի­րը տար­բեր է։ Հոն կը գոր­ծէր տար­բեր տե­սակի կայ­սե­րապաշ­տութիւն մը: Է՞ր, թէ չէ՞ր կայ­սե­րապաշ­տութիւն: Հա­յաս­տա­նի մէջ որ­պէս յետ­սո­վետա­կա՞ն կը մտա­ծեն իրենք զի­րենք, թէ՞ ամ­բողջո­վին ան­կախ ատ­կէ: Ահա­ւասիկ ու­րիշ հար­ցում մը, որ ու­նի կամ չու­նի կապ Եդուարդ Սա­յիդի հետ: Կ՚ու­զէի, որ աւե­լի մտա­ծուէր այդ մա­սին, ինչպէս Հրաչ Բա­յադեան ըրած է, եւ ին­չո՞ւ չէ այս առի­թով վեր­ջա­պէս երկխօ­սու­թիւն մը ստեղ­ծուէր մեր՝ Սփիւռքի եւ իրենց մի­ջեւ: Անհրա­ժեշտ երկխօ­սու­թիւն: Ի վեր­ջոյ 19-րդ դա­րու իմաս­տով ազգ մըն էինք, պե­տու­թեամբ եւ առանց պե­տու­թեան: Ցրւու­մը ինքզին­քը կը մտա­ծէ իր չու­նե­ցած պե­տու­թեան յղա­ցական ծի­րին մէջ: Այս գիր­քը աղուոր առիթ մըն է վե­րամ­տա­ծելու մեր ան­մի­ջական պատ­մութիւ­նը։ Որ­պէս ազգ կազ­մուեցանք (եւ ճզմուեցանք) 19-րդ դա­րուն, բայց ի՞նչ հի­ման վրայ, եւ այ­սօր միշտ նոյն գետ­նի վրա՞յ պէտք է մնանք, որ­պէսզի մտա­ծենք մենք զմեզ ե՛ւ որ­պէս պե­տու­թիւն, ե՛ւ որ­պէս ցրւում՝ սփիւռք, ցրուածու­թիւն, տա­րագ­րութիւն: Այս գիր­քը թե­րեւս խթան կա­րենայ ըլ­լալ մտնե­լու հա­մար այդպի­սի վէ­ճի մը մէջ:

«ՆՅ» – Ըստ ձե­զի, ին­չո՞ւ այս նշա­նակու­թիւնը ու­նե­ցող գիրք մը թարգմա­նել փոք­րա­մաս­նութեանց լե­զու­նե­րու, հա­յոց պէս փոքր ազ­գի մը լե­զուին, ի հե­ճուկս իր բնագ­րին, որ հա­մաշ­խարհա­յին, գե­րիշ­խող լե­զուով մը հրամ­ցուած է, նա­մանա­ւանդ ակա­դեմա­կան աշ­խարհէն ներս։

Մ.Ն. – Կիւլպէն­կեան Հիմ­նարկու­թեան առա­ջին թարգմա­նական շար­քին մէջ եր­կու թարգմա­նու­թիւններ կա­յին արեւմտա­հայե­րէնով. մէ­կը այս է, միւ­սը առան­ձին իմ թարգմա­նու­թիւնն է՝ Ջոր­ջօ Ագամ­բենի «Մնա­ցորդք Աւ­շուիցի» գիր­քը: Անհրա­ժեշտ է, այնպէս չէ՞, այսպի­սի գիր­քեր թարգմա­նելը, եւ ուղղա­կի հոն, տեղ­ւոյն վրայ, Հա­յաս­տա­նի մէջ լսե­լի դարձնել անուններ, որոնք այդքան ցնցած են ակա­դեմա­կան աշ­խարհը։ Ե՛ւ Սա­յիդի անու­նը, ե՛ւ Ագամ­բե­նի անու­նը: Լաւ է, որ այդ ար­ձա­գան­գին ալի­քը հաս­նի մին­չեւ մեր ականջնե­րը: Ու­րիշ գիր­քեր ալ պէտք է թարգմա­նել այդ ուղղու­թեամբ: Միայն լե­զուի աշ­խա­տան­քը չէ, ի վեր­ջոյ աշ­խարհէն լուր ու­նե­նալու հարց մը կայ նաեւ եւ քայլ պա­հելու, գիտ­նա­լու թէ ի՞նչ կը կա­տարուի հոն, որ­պէսզի այդ փոքր ազ­գը չմնանք, ինչպէս կ’ըսէիք, որով­հե­տեւ փոքր ըլ­լա­լը թի­ւի հարց չէ, այդպէս չէ՞, քայլ պա­հելու հարց է, որ­պէսզի դուն ալ քու դերդ կա­տարես քու մտա­ծողա­կան ինքնու­թեամբդ, ու­րեմն քու մտքի աշ­խա­տան­քովդ: Միշտ այդ կա­պը պէտք է պա­հել դուրսի-ներ­սի, ոչ թէ որ­պէսզի դուրսը տի­րէ քու սահ­մաննե­րէդ ներս, այլ ընդհա­կառա­կը, որ­պէսզի դուն կա­րենաս ինքզինքդ վե­րամ­տա­ծել եւ յե­տոյ դուրսին հետ երկխօ­սու­թեան մէջ մտնել:

«ՆՅ» – Կա՞յ ու­րիշ նման աշ­խա­տանք, որ կ’ու­զէիք հա­յերէ­նի թարգմա­նել կամ գո­նէ թարգմա­նուած տես­նել։

Մ.Ն. – Խմբագ­րա­կան աշ­խա­տանք մը կա­տարե­ցի Կիւլպէն­կեանի թարգ­մա­նական շար­քին մէջ լոյս տե­սած Ֆու­քո­յի ամէնէն դժուար մատ­չե­լի եւ ամէնէն խնդրա­կան գիր­քին՝ «L’archéologie du savoir»-ին շուրջ։ Ինչպէս ըսի՝ Սա­յիդին ետե­ւը Ֆու­քոն կար: Կա­րեւոր էր Ֆու­քոն թարգմա­նուած տես­նե­լը, ու­րիշ բա­ներ ալ պէտք է թարգմա­նել: Ես Երե­ւան տպուած ու­նիմ Ֆու­քո­յի «Սե­ռակա­նու­թեան պատ­մութիւ­նը Ա.»-ը, Ակամ­բե­նի «Հո­մո Սա­քեր»-ը, ասոնք ալ մաս կը կազ­մեն արեւմտա-արե­ւելա­հայե­րէնի մի­ջեւ երկխօ­սու­թեան: Վեր­ջերս Մի­նաս Լու­ռեանին հետ թարգմա­նեցինք Ջոր­ջօ Ագամ­բե­նի վեր­ջին գիր­քը՝ «Լե­զուն որ կը մնայ» խո­րագ­րով, ու այդ մէկն ալ յու­սամ՝ պի­տի տպուի ի մօ­տոյ: Անհրա­ժեշտ են այս թարգմա­նական աշ­խա­տանքնե­րը, առ­նուազն մեր լե­զուն վե­րակեն­դա­նաց­նե­լու մի­տու­մով: Վե­րակեն­դա­նաց­նել հոս կը նշա­նակէ նաեւ՝ մտա­ծել տալ լե­զուին, թէ ի՞նչ պա­տահած է իրեն: Մտա­ծել տալ, թէ ին­չո՞ւ հա­րիւր տա­րիէ ի վեր դադ­րած էր թարգմա­նելէ՝ Ղա­զիկեանէն ի վեր՝ 1925ին: 100 տա­րի ան­ցած է, ո՞ւր էինք. աշ­խարհին հետ կա­պը չե՞ս պա­հեր, ինքզինքդ չե՞ս մտա­ծեր, չե՞ս վե­րադառ­նար դուն քու վրադ որ­պէս լե­զու, որ­պէսզի հասկնաս, թէ ի՛նչ պա­տահած է քե­զի: Ահա թէ ին­չո՛ւ Ագամ­բե­նի այս «Լե­զուն որ կը մնայ»-ն ի մի­ջի այ­լոց ին­ծի հա­մար այդքան կա­րեւոր է: Չի պա­տաս­խա­ներ այս հար­ցումնե­րուն ան­շուշտ, բայց առի­թը կու տայ մեր հա­շուոյն հարց տա­լու, թէ ի՛նչ կը նշա­նակէ լե­զու մը որ կը մնայ, այ­սինքն մնա­ցորդ լե­զու մը, նշխա­րեալ լե­զու մը:

Մեր այս խօ­սակ­ցութե­նէն մտքիս մէջ պի­տի մնայ մէկ կէտ, որուն ակ­նարկե­ցի քիչ առաջ մէկ ան­գամ. ի վեր­ջոյ ի՞նչ կը նշա­նակէ մե­զի՝ հա­մաթարգմա­նիչ­նե­րուս հա­մար, արեւմտա­հայե­րուս, Սփիւռքի բնա­կիչ­նե­րուս, մենք մեր վրայ մեր աշ­խա­տան­քը արեւմտա­հայե­րէնի ընդմէ­ջէն կա­տարող­նե­րուս հա­մար, ի՞նչ կը նշա­նակէ երե­ւիլ հոն, երկրի մը սահ­մաննե­րէն ներս, ուր թէեւ կայ արեւմտա­հայե­րէն ու վեր­ջերս՝ աւե­լի քան եր­բեք, բայց կար­ծես թէ չկայ անհրա­ժեշտ երկխօ­սու­թիւնը՝ մշա­կու­թա­յին, մտա­ծողա­կան, ակա­դեմա­կան… բո­լոր գե­տին­նե­րուն վրայ, ի՞նչ կը նշա­նակէ հոն յան­կարծ յայտնուիլ եւ արեւմտա­հայե­րէնով գիրք մէջ­տեղ հա­նել: Այս հար­ցումը որ­պէսզի հնչէ, լսե­լի եւ հե­տաքրքրա­կան դառ­նայ, պէտք է նոյնպէս դրուի հո՛ն, հա­յաս­տանցի ըն­թերցող­նե­րուն:

Ին­ծի հետ այս խօ­սակ­ցութիւ­նը պէտք է կրկնուի ի վեր­ջոյ ո՛չ թէ թարգմա­նիչ­նե­րուն հետ, այլ այս ան­գամ ըն­թերցող­նե­րուն հետ: Սպա­սածս ու­րեմն այն է, որ Հա­յաս­տա­նէն ար­ձա­գանգներ գան, գրա­խօսա­կան­ներ, վի­ճաբա­նու­թիւններ, հա­կաճա­ռու­թիւններ…, բայց ար­ձա­գանգներ, որոնք ար­ձա­նագ­րեն իրենց մէջ ա՛յն պա­­րագան, որ այս թարգմա­­նու­­թիւնը արեւմտա­­հայե­­րէն է եւ դուրսէն կու գայ: Պէտք չէ ջնջել լե­­զու­­նե­­­րու տար­­բե­­­րու­­թիւնը, այո՛, կայ տար­­բե­­­րու­­թիւն: Կայ «դրսու­­թեան» պա­­րագան։ Արեւմտա­­հայե­­րէնը այ­­սօր դրսու­­թեան լե­­զուն է։ Ըստ էու­­թեան։

«ՆՅ» – Ի՞նչ կ՚ու­­զէիք, որ Եդուարդ Սա­­յիդ ըսէր կամ ըսած ըլ­­լար այս գիր­­քին մէջ, որ չէ ըսած կամ դուք ի՞նչ կը գրէիք եթէ ին­ք գրած չըլ­լար։

Մ.Ն. – Շատ բա­ներ կան, որ չէ գրած: Եդուարդ Սա­յիդը զար­մա­նալի ըն­թացք մը ու­նե­ցած է: Նախ 1978-ին լոյս տե­սած գիր­քին հա­մար վեր­ջա­բան մը գրած է 1994-ին եւ յե­տոյ՝ յա­ռաջա­բան մը՝ իր մա­հուան տա­րին՝ 2003-ին: Քիչ առաջ ըսի Ֆու­քո­յի ազ­դե­ցու­թիւնը։ Բայց Սա­յիդ նաեւ «humanist» մը կ՚ու­զէր ըլ­լալ, եւ այս ան­գամ ո՛չ թէ քիչ առա­ջուան «I am a humanist» բա­ռերուն նեղ իմաս­տով, այլ «humanism»-ի շատ աւե­լի լայն իմաս­տով մը, ըսենք՝ մարդկայ­նա­պաշ­տութեան։ Եւ քա­նի որ Ֆու­քոն կը ներ­կա­յա-

ցուէր եւ ինքզինք կը ներ­կա­յաց­նէր որ­պէս հա­կամարդկայ­նա­պաշտ, ու­րեմն հետզհե­տէ Եդուարդ Սա­յիդ դար­ձաւ հա­կաՖու­քո­յական: Այնպէս որ այդ կէ­տը պէտք է հասկնա­լի դարձնել։ Ահա­ւասիկ հե­ղինակ մը որ նախ մեծ ազ­դե­ցու­թիւն մը կրած կ՚ըլ­լայ, կը փո­խուի տա­րինե­րու ըն­թացքին, յե­տոյ դէմ կը խօ­սի: Միւս կէ­տը հե­տեւեալն է. Սա­յիդը այդ տա­րինե­րուն բազ­մա­թիւ կա­րեւոր գիր­քե­րու կար­գին՝ ու­նի «Մշա­կոյթ եւ կայ­սե­րապաշ­տութիւն» (Culture and imperialism) կո­չուա­ծը: Ին­ծի այնպէս կը թուի, որ «Արե­ւելա­բանու­թիւն» գիր­քին հետ այս մէ­կուն կա­պակ­ցութիւ­նը լաւ չէ մտա­ծուած ո՛չ իր կող­մէ, ո՛չ ալ ընդհա­նուր առ­մամբ՝ իր ըն­թերցող­նե­րուն կող­մէ: Պզտիկ աշ­խա­տանք մը պէտք է կա­տարել այդտեղ հասկնա­լու հա­մար, թէ այդ միւս գիր­քին մէջ ի՛նչ կայ, ին­չո՛ւ հա­մար նոյն ձե­ւով չէ ցնցած աշխարհը:

Հարցազրոյցը վարեց՝

ՎԱՀԱՆ Կ. ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ ■