« հիմնական պարտութիւնը, ըստ իս, այն է որ մենք մտաւորական դաշտի վրայ մերժեցինք հասկնալ իրողութիւնները, մեր իրականութի՛ւնը»

«44-պարտութիւն. 2020-ի արցախեան պատերազմը՝ իրողութիւններ եւ հետեւութիւններ» գիրքի հրատարակութեան առթիւ «Նոր Յառաջ» տեսազրոյց մը ունեցաւ հատորի հեղինակներէն՝ Միջազգային յարաբերութիւններու դասախօս, քաղաքական վերլուծաբան Վիգէն Չըթըրեանի հետ: Աշխատասիրութիւն մը, որ կ’ընդգրկէ 35 հարցազրոյց 31 անձնաւորութիւններու հետ,  կը մատնանշէ վերջին՝ 44-օրեայ պատերազմին տարրական պատրաստուածութեան բացակայութիւնը, 5-րդ սերունդի պատերազմ մղելու անկարողութենէն, զինուորականի, զինամթերքի անբաւարարութենէն մինչեւ սպայի անպատրաստութիւնը, սպառազինութեան թերութիւնը, բանակի կառուցուածքային խնդիրները, ինքնանկախ հետախուզութեան բացակայութիւնը, բանակի վերնախաւի եւ միջին ու վարին օղակներու հաղորդակցութեան հարցերը, Արցախ-Հայաստան հակառակութիւնները, Հայաստան-Ռուսաստան հակասութիւնները, Հայաստանի հանրութեան բեւեռացումը, անհանդուրժողականութիւնն ու այլ հրատապ հարցեր:

***

«Նոր Յառաջ» – «44-պարտութիւն. 2020-ի արցախեան պատերազմը՝ իրողութիւններ եւ հետեւութիւններ» գիրքին մէջ քննարկուած հարցերուն շուրջ կարելի՞ էր ուսումնասիրութիւն մը կատարել նախքան պատերազմը, թէ՞ ոչ:

Վիգէն Չըթըրեան – Ո՛չ, Հայաստանի համակարգը փակ էր: Ես մասնագիտական աշխատանք կը տանիմ 1992-էն ի վեր նախ իբր լրագրող, ապա շատ աշխուժ կապ հաստատելով Հայաստանի, Ազերպայճանի եւ Կովկասի երկիրներու այլ լրագրողներուն հետ. երեք տարուան ընթացքին 12 հանդիպում կազմակերպած եմ տարածաշրջանի լրագրողներուն հետ, ապա հիմնած եմ «Կովկասեան ինստիտուտ»-ը եւ զայն ղեկավարած մի քանի տարի…: Հայաստանի համակարգը թոյլ չէր տար, որ մենք տեսնենք ի՞նչ կը կատարուի ոչ քաղաքական ղեկավարութեան նեղ շրջանակէն ներս, ուր որոշումներ կը կայացուէին, ոչ ալ մա՛նաւանդ բանակէն ներս, ուր այնպիսի փակ համակարգ մը ստեղծուած էր, որ կարելի չէր: Կարելի էր որոշ բաներ դուրսէն տեսնել, կարելի էր զրուցել զօրակոչիկներու հետ, որոնք երկու տարի ծառայած էին բանակին մէջ եւ որոշ բաներ կը զգային, բայց շատ մը բաներ կարելի չէր տեսնել: Դուք նշեցիք շարք մը բացթողումներ, ձախողութիւններ, որոնց հետեւանքով տեղի ունեցաւ պարտութիւնը, բայց հիմնական պարտութիւնը, ըստ իս՝ այն է որ մենք մտաւորական դաշտի վրայ մերժեցինք հասկնալ իրողութիւնները, մեր իրականութի՛ւնը, Ազերպայճանի իրականութիւնը, միջազգային յարաբերութիւններու իրականութիւնները եւ զարգացումները եւ մենք ունեցանք քարացած մտածողութիւն՝ քաղաքական միտք, եւ այդ բոլորը յանգեցուցին շարք մը սխալներու, քանի որ մենք այդ սխալները կը մերժէինք տեսնել: Ուրեմն այս ուսումնասիրութիւնը կարելի չէր, կարելի չէր գրել, առաւել՝ մէկը պատրաստ չէր կարդալու:

«ՆՅ» – Այսինքն եթէ գրուէր՝ չէր կարդացուեր:

Վ. Չ.- Այո՛, ես իմ դոկտորական թէզս գրած եմ 2006-ին, ուսումնասիրելով Ղարաբաղի առաջին պատերազմը եւ համեմատական մը կատարելով Կովկասի միւս հակամարտութիւններուն՝ Աբխազիոյ, Հիւսիսային Կովկասի եւ Չեչենիոյ պատերազմներուն հետ…: Կը կարծէք, որ Հայկական շրջանակներուն մէջ,– Հայաստան եւ սփիւռք,– ոեւէ մէկը հետաքրքրուեցա՞ւ: Ո՛չ։

«ՆՅ» – Իսկ ինչպէ՞ս ծնաւ այս հետազօտութեան գաղափարը:

Վ. Չ. – Այս հետազօտութեան յղացման գաղափարը բաւական երկար է. 2020-ի պատերազմի արհաւիրքէն ետք, փոքր խումբով մը,– որուն մաս կը կազմէր նաեւ Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան Հայկական բաժանմունքի տնօրէն՝ Ռազմիկ Փանոսեան,– խորհեցանք, որ Հայաստան պետական մակարդակով պէտք է ստեղծէ անկախ ուսումնասիրութեան յանձնախումբ մը, որուն օրէնքի ուժով կարելիութիւն կը տրուի անկախ ուսումնասիրութիւն կատարելու, ըլլալով ո՛չ քաղաքական, ո՛չ կողմնակալ, ո՛չ պետական, այլ՝ անկախ համակարգ մը, եւ որու համար թէ՛ Ռազմիկը, թէ՛ ալ ես ունինք նման փորձառութիւն. օրինակ ես ՄԱԿ-ի նման յանձնախումբերու մէջ իբր փորձագէտ աշխատած եմ, քիչ մը գաղափար ունիմ, թէ ինչպէս այդ աշխատանքը կը տարուի: Այդ ուղղութեամբ կը մտածէինք որ աշխատանք տարուի, բայց չեղաւ, ստեղծուեցաւ պետական, շատ քաղաքական կառոյց մը, որ այսօր որոշ աշխատանք կը տանի, եւ երբ այդ ձեւաւորուեցաւ, մտածեցինք որ մասնագէտներու մակարդակով մենք պէտք է նման աշխատանք մը շարունակենք: Եւ այդ աշխատանքը շատ դժուար էր, քանի որ մենք երկու տարի աշխատելէ ետք ունէինք ուսումնասիրութիւն մը բաւական ծաւալուն, որ լոյս պիտի տեսնէր շուտով հայերէնով Երեւանի մէջ եւ աւելի ուշ՝ Լոնտոնի մէջ՝ անգլերէնով: Հոն կային 16 գլուխներ, որոնք կ’ուսումնասիրէին տարբեր երեւոյթներ 2020-ի պատերազմին առնչուող, բայց հոն ես չգտայ մասնագէտ մը, որ նկարագրէր պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցածը, որ շատ կարեւոր է: Մենք չենք կրնար պատերազմին մասին ուսումնասիրութիւններ, վերլուծութիւններ առաջարկել, երբ չենք գիտեր ինչ պատահեցաւ պատերազմի ընթացքին: Որպէսզի գիտնանք, ուսումնասիրենք, պէտք է գրենք պատերազմի ռազմական պատմութիւնը, ինչ որ չէ եղած առաջին պատերազմին մասին: Այս փոքրիկ գիրքին նպատակը հիմնականօրէն այդ մէկը ունենալն է: Հոն կայ յօդուածս, ուր փորձ կատարուած է այդ ուղղութեամբ: Շատ համեստ աշխատանք մըն է, 60 էջանի. մենք պէտք է աւելի մանրակրկիտ եւ ծաւալուն գրենք այդ պատերազմի մա՛նաւանդ ռազմական պատմութիւնը: Պատերազմը ի վերջոյ երկու ռազմական ուժերու միջեւ բախում է, եթէ այդ մէկը չհասկնանք, մեր մնացեալ վերլուծութիւնները կրնան մնալ լոկ գրականութիւն, հոգեբանութիւն, փիլիսոփայութիւն, բայց ոչ ռազմական գիտելիքներ: Մեր վերլուծութիւնները պէտք է հիմնուին այդ պատերազմը ուսումնասիրութեան վրայ, յետոյ է որ պէտք է անդին երթանք՝ պատմական, կառուցուածքային հարցեր արծարծենք: Այս աշխատանքին նպատակը հիմնականօրէն ա՛յդ է եւ ուրախ եմ, որ բաւական հետաքրքրութիւն եւ ուշադրութիւն արթնցուց, մարդիկ հետաքրքրուած են հասկնալով թէ ի՞նչ եղաւ եւ ոչ թէ միայն լսեն թէ պատասխանը այս կամ այն մէկն է: Պատասխանը շատ բարդ է եւ պէտք է մեր մտաւորական, ուսումնասիրական ջանքերը շարունակենք:

«ՆՅ» – Այս հարցազրոյցներու շարքը, որ ունեցաք, ձեզի համար բաւարա՞ր է, որ պատկերացում մը ունենաք: Պիտի ուզէի՞ք աւելի ընդլայնել: Անձեր եղա՞ն, որոնց դիմեցիք եւ մերժեցին:

Վ. Չ. – Այո՛, կրնաք երեւակայել որ քաղաքական եւ մա՛նաւանդ ռազմական ղեկավարներուն հետ հարցազրոյցներ ունենալը շատ դժուար է, միայն հայկական երեւոյթ չէ անշուշտ, որեւէ տեղ շատ աւելի դիւրին է պաշտօնէն դուրս եկած, ընդդիմութեան մէջ գտնուող անձերու եւ ղեկավարներու հետ հարցազրոյց կատարելը: Կարճ ժամանակ ունէինք այս աշխատանքին համար, ես միայն 3 շաբաթ Հայաստան էի, որոնց ընթացքին կատարեցի 30 հարցազրոյց. անոնց մէջ կան բաւական բարձրաստիճան դէմքերու հետ հարցազրոյցներ՝ Հայաստանի եւ Արցախի ռազմական եւ քաղաքական ղեկավարներու հետ,։ Նաեւ՝ անցեալ տարուան Հոկտեմբեր 11-ին դարձեալ վերադարձայ Հայաստան հարցազրոյց կատարելու վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի հետ: Կը խորհիմ թէ այդ հարցազրոյցները բաւական հարուստ էին, որոնք կարելիութիւն ընձեռեցին ինծի շարադրելու եւ ներկայացնելու ընթերցողին՝ Հայաստանի եւ Արցախի ղեկավարներու տեսանկիւնէն եւ իրենց տուած փաստերէն, տուեալներէն եւ տպաւորութիւններէն՝ իմ հետեւութիւնները այս բարդութեան եւ ձախողութեան պատճառները:

«ՆՅ» – Խորհրդարանը նոյնպէս կազմած էր 44-օրեայ պատերազմի պարտութեան ուսումնասիրութեան յանձնախումբ մը եւ երկար ժամանակ իրենք ալ այդ աշխատանքը տարին, բայց պէտք էր որ խորհրդարանը քննարկէր արդիւնքները եւ մինչեւ հիմա չքննարկուեցան: Ի՞նչ է պատճառը ըստ ձեզի:

Վ. Չ. – Այս հարցումին պատասխանը չունիմ, քանի որ բաւական տեղեկութիւն չունիմ այդ մասին, բոլորին նման շատ հարցադրումներ ունիմ եւ կը սպասեմ իրենց վերջնական վերլուծութեան:

«ՆՅ» – Իսկ եթէ նկատի ունենանք իշխանութեան խումբին՝ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեան այսօրուան քաղաքականութիւնը, արդեօք անոր ռազմավարութիւնը, ըլլայ «Իրական Հայաստան»-ի շուրջ կամ «Խաղաղութեան խաչմերուկ»-ի եւ այլն, կամ բանակաշինութեան ուղղուած այսօրուան բոլոր նախաձեռնութիւնները… ճի՞շդ ուղիի վրայ են։ Ի՞նչ է ձեր գնահատականը:

Վ. Չ.- Շատ ծաւալուն հարց է, ես միայն տպաւորութիւններ կրնամ յայտնել, բայց վերլուծութիւնս հետեւեալն է, որ Հայաստան պարտուած երկիր է եւ այսօր շփոթման մէջ է եւ մինչեւ հիմա Հայաստանի ղեկավարութիւնը չկրցաւ իր հանրութեան՝ իրակա՛ն Հայաստանի իրակա՛ն քաղաքացիներուն բացատրել, թէ ի՞նչ եղաւ 2020-ին, ինչո՞ւ իրենք,– նոյն ղեկավարութիւնը,– 2020-էն առաջ մէկ բան կը պատմէին, կ՚ըսէին, կը կրկնէին եւ այսօր ուրիշ բան կ՚ըսեն: Կը հասկնամ որ պէտք է տեղի ունենայ փոփոխութիւն, բայց միեւնոյն ժամանակ կը սպասեմ նման ղեկավար դէմքերէ, որ իրենք բացատրութիւն տան, լիարժէք բացատրութիւն, որ ինչո՞ւ իրենք սխալ էին առաջ, ինչո՞ւ պարտուեցան եւ այսօր այդ պարտութեան դէմ իրենք ի՛նչ կ՚առաջարկեն, որպէսզի արժանի ըլլան երկրի ղեկավարութեան: Այս բոլորին մէջ ես չեմ տեսներ ո՛չ քաղաքական գնահատական, ո՛չ դիւանագիտական պատասխան, եւ ո՛չ ալ ռազմական գետնի վրայ առաջարկներ եւ լուծումներ: Այդ ամբողջ աղմուկը՝ իրական Հայաստան, բանակի բարեփոխումներ… առաւելաբար կու տան շփոթած երկրի մը տպաւորութիւնը, քան երկրի մը, որ իսկապէս գիտցաւ դասեր քաղել իր անցեալի ձախողութիւններէն եւ ըսել՝ մենք՝ ղեկավարութիւն, ժողովուրդ, հանրային կարծիք, մտաւորականութիւն, տնտեսութիւն, բանակ միասնաբար պէտք է վերակառուցենք այս երկրի համակարգը, որպէսզի նման մեծ դժբախտութիւններու մէջ չյայտուինք: Բայց տպաւորութիւնը չունիմ, որ մենք կարողացանք նախ եւ առաջ մտաւորական գետնի վրայ տանիլ այդ աշխատանքը, որ կարենանք մնացած շատ աւելի մանրամասն պետական կառոյցներու՝ բանակի, դիւանագիտութեան, պետական համակարգի հսկայական բացթողումները սրբագրելու ունակութիւնը ունենանք:

«ՆՅ» – Այսինքն խորքին մէջ, այս ամբողջը, ինչ որ կ՚ըսէք, նաեւ ենթադրել կու տայ, որ չկար պետութիւն, այնպէս ինչպէս որ կը հասկնանք պետութիւն ըսելով։ Արդեօք պետութիւն կա՞ր, թէ պարզապէս ցուցափեղկ մըն էր, պաշտօնները կային, կառոյց մը կար, բայց ետին չկային անհրաժեշտ կառոյցը, կազմակերպուածութիւնը եւ պետութիւնը վերջապէս խաղաթուղթէ կազմուած էր: Ուրեմն նաեւ այդ եզրակացութեան պէտք է յանգիլ տեղ մը, երբ ներքին նուիրապետական օղակները չեն աշխատիր, կը նշանակէ որ պետութիւնը չ՚աշխատիր կամ պետութիւնը կկ՚աշխատի ուրիշ օրէնքներով՝ կողոպուտի եւ այլն: Պէտք է յանգիլ պետութեան չգոյութեա՞ն եզրակացութեան եւ հիմա պետութիւնը վերակառուցել զերոյէ՞ն:

Վ. Չ. – Չէ՛, այդպէս չէ, աւելի բարդ է: Կա՛յ պետութիւն, որ շատ վատ կ՚աշխատի: Զէրոյէն կառուցելը շատ աւելի հեշտ է, քան բարեփոխել շատ բարդ համակարգ մը, որ արդէն կայ:  Հայաստանի մէջ կա՛յ պետութիւն, Հայաստան զերոյէն չսկսաւ իր պատմութիւնը՝ 1991-ին, Հայաստան շարունակութիւնն է Սովետական Հայաստանի, իսկ Սովետական Հայաստանը մասնիկ մըն էր հսկայական Սովետական Միութեան: Եւ Սովետական Միութիւնը ըլլալով շատ բարդ կառոյց, ինքն իր ծանրութեան, կշիռին տակ փլուզուեցաւ, բայց ատկէ ետք որոշ բաներ փոխուեցան Սովետական Միութեան եւ անոր փոքրիկ մէկ մասնիկին մէջ, որ կը կոչենք Հայաստանի Հանրապետութիւն: Օրինակ՝ տնտեսութեան բնագաւառին մէջ շատ բան փոխուեցաւ, բայց պետական համակարգին մէջ շատ քիչ բան փոխուեցաւ: Ճիշդը շատ տարօրինակ է, որ անկախութենէն ի վեր Հայաստան ունեցաւ չորս ղեկավար, բայց պետական համակարգը բարեփոխութիւններու չենթարկուեցաւ եւ եթէ մենք մտածենք, որ այս ամբողջ պատմութիւնը ուրկէ՞ սկսաւ… սկսաւ Կորպաչովէն, որ կ’ուզէր բարեփոխել այդ համակարգը: Կրնա՞ք երեւակայել՝ Կորպաչովի ձախողութենէն, Սովետական Միութեան փլուզումէն, Հայաստանի անկախութենէն մինչեւ այսօր մենք այդ համակարգը չենք կրցած բարեփոխել: Ունինք համակարգ մը, որ շատ ծանր է, շատ դանդաղ է եւ կ՚աշխատի շարք մը օրէնքներու հիման վրայ, որոնք չեն ծառայեր Հայաստանի Հանրապետութեան, այդ փոքրիկ երկրին, որ դուրս եկաւ Սովետական Միութենէն: Այո՛, կա՛յ պետութիւն, բայց այդ պետութիւնը շատ ծանր մեքենայ է եւ այդ մեքենան բարեփոխող, մինչեւ հիմա չունեցանք:

«ՆՅ» – Սովետական Միութենէն մնացած բոլոր այդ հնամաշ կառոյցները արդէն կային. անոնց վրայ աւելցան նաեւ կաշառակերութիւն, ուժի կիրարկում, բռնութիւն եւ ժողովրդային դժգոհութեան մեծ կշիռը, որ նաեւ ժողովուրդ-պետութիւն անվստահութեան հարցը ստեղծեց: Հետաքրքրական են Տարօն Աճէմօղլուի՝ իր «ինչո՞ւ ազգութիւնները կը ձախողին» («Why nations fail ?») հատորին մէջ արտայայտած տեսութիւնները: Եթէ այդ խնդիրը ուզենք քննարկել՝ անոր մէջ ժողովրդավարութեան տեղը, արդարադատութեան տեղը…, այսինքն պետութիւնը պէտք է ծառայէ որոշ չափով հարստութիւնը վերաբաշխելու եւ մշակութային զարգացում յառաջ բերելու եւ այլն: Եւ այս բոլորին մէջ նաեւ սփիւռքին դերը ի՞նչ էր: Սփի՞ւռքն ալ մասնակցեցաւ այս ձախողումին:

Վ. Չ. – Այո՛, քանի որ սփիւռքը չհասկցաւ ո՞ւր կրնայ օգնել Հայաստանին եւ ո՞ւր չի կրնար օգնել: Սփիւռքը փորձեց երկու բան իրականացնել Հայաստանի մէջ երեսունէ աւելի տարիներու ընթացքին. առաջինը սփիւռքի կուսակցութիւնները գացին Հայաստան, յոյս ունենալով հասնիլ իշխանութեան, մա՛նաւանդ Դաշնակցութիւնը,– որ անհեթեթ գաղափար էր,– կրնա՞ք երեւակայել՝ 1890-ին սփիւռքի մէջ ձեւաւորուած կուսակցութիւն մը, որ նոյնիսկ իր արմատներէն կտրուած էր, այսինքն ան չէր այն կուսակցութիւնը, որ մաս կազմած էր Հայաստանի առաջին հանրապետութեան ղեկավարութեան: Դաշնակցութիւնը 7-8 տասնամեակ դարձած էր սփիւռքի համայնքներու կուսակցութիւն: Առաւել՝ կուսակցութիւն մը, որ ոչ մէկ գաղափար ունէր, թէ ի՛նչ կը պատահի Սովետական Հայաստանի մէջ: Յանդգնիլ՝ «մենք կու գանք ու ձեզ կը ղեկավարենք»՝ քաղաքական իմաստով… ինչպիսի՛ քաղաքական հսկայական անհասկացողութեան առջեւ պէտք է կանգնած ըլլայ կուսակցութիւն մը, որ նման գաղափար մը առաջ տանի: 1988-ին սփիւռքի կուսակցութիւնները չհասկցան Հայաստանը: Կը յիշէ՞ք նոյն թուականի Հոկտեմբերին երեք կուսակցութիւնները դէմ ելան Հայաստանի անկախացման եւ Ղարաբաղի պաշտպանութեան շարժումին դէմ, ըսելով՝ «զգո՛ւշ, Մոսկուայի հետ ձեր կապերը չխզէք»: Ե՛ւ 1990-ին, երբ Դաշնակցութիւնը առաջարկեց իր թեկնածութիւնը նախագահութեան՝ Սօս Սարգսեանի միջոցաւ, դարձեալ անհեթեթ էր: Կուսակցութիւնը չհասկցաւ, որ ինք քաղաքական դեր չի կրնար խաղալ երկրի մը մէջ, որու գիտակցութիւն չունի, չի հասկնար այդ երկիրը, չի հասկնար ի՞նչ ըսել է իշխել այդ երկրին մէջ, ինչպէ՞ս կը գործէ իշխանութիւնը, իրականութեան մէջ: Այս մէկ՝ ինչ կը վերաբերի մեր քաղաքական տհասութեան սփիւռքի մէջ։ Իսկ երկրորդը՝ մենք սփիւռքի մէջ 30 տարիէ աւելի մենք զմեզ շատ հանգիստ զգացինք Հայաստան կոպեկներ ուղարկելով, մարդասիրական օգնութեան ձեւով: Մենք սովորաբար Հայաստանը կը քննադատենք, որ սփիւռքը կը տեսնէ իբրեւ կթան կով, բայց մենք սփիւռքի մէջ շատ հանգիտ էինք այդ յարաբերութեամբ, չէ՞: Մենք ուրախ էինք, որ կ՚երթանք Հայաստան, գիւղի մը մէջ դպրոց մը կը նորոգենք, պատ մը կը ներկենք, ջուրի խողովակներ կը քաշենք, կը նկարուինք եւ կու գանք: Մեր ես-երը շատ հանգիստ էին, բայց Հայաստանի ու Արցախի հիմնախնդիրները հո՛դ չէին, ա՛յլ տեղ էին, ուր կրնայինք դեր խաղալ։ Չունեցանք այդ մտաւորական, քաղաքական քաջութիւնը, ղեկավարական որակը, որ ըսենք՝ մենք սփիւռքի մէջ կրնանք ուրի՛շ դեր խաղալ եւ եկէք ստանձնենք այդ դերը եւ պարտադրենք ի միջի այլոց Հայաստանին, քանի որ մենք չենք կրնար երթալ Հայաստան եւ լուրջ գործ տեսնել եթէ մենք քաղաքական կշիռ չունինք սփիւռքի մէջ եւ Հայաստանի առջեւ: Հայաստան պետութիւն է, ունի իր աշխատելու ոճը, մենք նման համակարգի մը հետ աշխատելու գաղափար ընդհանրապէս չենք ունեցած սփիւռքի մէջ, վերջին երեսուն տարիներուն:

Հարցազրոյցը վարեց՝

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ