Հոկտեմբերին Հայաստան կը գտնուէր Asia Times-ի լրագրող Քուրոշ Զիապառի, որ ծաւալուն հարցազրոյց մը ունեցած է Հանրապետութեան նախագահ Արմէն Սարգսեանի հետ: Այս բացառիկ հարցազրոյցը  Asia Times-ի մէջ Դեկտեմբեր 21-ին եւ 22-ին լոյս տեսած է յաջորդական երկու բաժիններով:

Լրագրողը իր նախաբանին մէջ նշած է, թէ Հայաստան, ըլլալով աշխարհի մէջ առաջին երկիրը, որ 301 թուականին քրիստոնէութիւնը ընդունած է իբրեւ պետական կրօն, հնագոյն քաղաքակրթութեան բնօրրան է, և  թէ՛ ժողովրդավարական հեղինակութեան ամրապնդման տեսանկիւնէն, թէ՛ ալ եղծանման դէմ պայքարին մէջ շօշափելի արդիւնքներ արձանագրած է:

«Արմէնփրէս»-էն քաղելով ստորեւ կու տանք հարցազրոյցը.-

Քուրոշ Զիաբառի – Եթէ պատմութիւնը ձեր կողմից է, ինչո՞ւ Հայաստանի կառավարութիւնը չի կարողացել ստանալ միջազգային հանրութեան և ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհրդի (ԱԽ) աջակցութիւնը, որ Լեռնային Ղարաբաղը համարում է Ադրբեջանի տարածք, ինչպէս նշւում է ՄԱԿ-ի ԱԽ 822, 853, 874 և 884 բանաձևերում:

Արմէն Սարգսեան – Հետաքրքիր է, կարծում եմ՝ դուք ո՛չ առաջինն էք, ո՛չ վերջինը, ով ցանկանում է միջազգային յարաբերութիւնները կառուցել պատմական արդարութեան հիման վրայ: Սակայն իրական աշխարհում այդպէս չէ: Ճիշդ չէ՞:

Ք.Զ. – Ի հարկէ:

Ա.Ս. – Կարծում եմ՝ պատմական արդարութիւնը բաղադրիչներից մէկն է, սակայն իրական աշխարհն իրական աշխարհ է: Իսկապէս, եթէ դուք հնարաւորութիւն ունենաք ճանապարհորդել Արցախի՝ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքով, դա մի հիանալի ճանապարհորդութիւն կը լինի, քանի որ դուք կ՚անցնէք մեր պատմութեան տարբեր ժամանակաշրջաններով: Այդ տարածքը մշտապէս բնակեցուած է եղել բնիկ Հայերով: Դուք կը գտնէք հայկական եկեղեցիներ, որոնք գալիս են 4-5-րդ դարերից, և այդպէս շարունակ…

Վերջերս պետական այցով Իտալիայում էի: Բոլոնիայի համալսարանի գրադարանում մեզ ցոյց տուեցին այնտեղ պահուող հին հայկական որոշ ձեռագրեր: Շատ հետաքրքրական էր 16-րդ դարի վերջի կամ 17-րդ դարի սկզբի քարտէզը, որում պատկերուած էին հայկական մշակութային ու հոգևոր կենտրոնները: Նրանք, ովքեր հիմնադրել ու պատրաստել էին այն, հաստատուած էին երկու վայրում՝ Երուսաղէմում և Կոստանդնուպոլսում: Քարտէզն ընդգրկում է ներկայի Թուրքիան, ներկայի Հայաստանը, մասնակի ընդգրկում է որոշ հատուածներ Իրանից՝ մինչև Սպահան և այլ վայրեր: Այն ընդգրկում է նաև Լեռնային Ղարաբաղը՝ այնտեղի հարիւրաւոր հայկական միջնադարեան եկեղեցիներով ու մշակութային կենտրոններով: Այսքանը՝ պատմութեան մասին:

Երկրորդը, կարծում եմ, դժբախտաբար, պատմութիւնը շատ պարզ է: Այդ տարածքում շատ են եղել նուաճումներ, կռիւներ, յարաբերութիւններ Պարսկական կայսրութեան հետ, և այնտեղ կարող էք շատ մշակոյթներ տեսնել: Սակայն եթէ ետ գնաք 200 տարով, կը տեսնէք, որ այդ տարածքը Ռուսական կայսրութիւնը խլել է Պարսկական կայսրութիւնից: Իսկ յետոյ Ստալինը, ով սահմանների «մեծ վարպետ էր», իսկ իրականում՝ պետութիւնների միջև խնդիրներ ստեղծելու վարպետ, այդ թւում՝ նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև, Ղարաբաղն ու Նախիջևանը տուեց Ադրբեջանին, քանի որ Խորհրդային Միութիւնը ցանկանում էր օգնել ընդհանուր սահման ստեղծելու Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև, և որովհետև թուրք առաջնորդ Աթաթուրքը համարւում էր բոլշևիկեան Ռուսաստանի մեծ բարեկամը:
Սա պատմական արդարութեան մասին չէ, սա քաղաքական մանիպուլացիաների և յարաբերութիւնների ցանկութեան մասին է: Խորհրդային կառավարման աւելի քան 70 տարիների ընթացքում Արցախի՝ Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչները երբեք չէին կարող երջանիկ ապրել Ադրբեջանի իշխանութեան ներքոյ՝ մի քանի պատճառով: Խորհրդային կայսրութեան աւարտին՝ 1985 թուականին, երբ Գորբաչովը ներկայացրեց փոփոխութիւնները, զգացմունքային հայ ժողովուրդը մասնաւորապէս Լեռնային Ղարաբաղում հաւատաց Գորբաչովի յայտարարածին՝ խօսքի ազատութիւն, «փերեսթրոյքա», վերակառուցում, և սկսեց շարժում Լեռնային Ղարաբաղի անկախութեան համար, ինչը Խորհրդային Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղում բնակուող Հայերի դէմ ռազմական գործողութիւնների ու բռնութեան պատճառ դարձաւ: Դրանք վերածուեցին լայնածաւալ պատերազմի, որտեղ հայկական կողմը յաղթանակ տարաւ: Յաջորդող 26 տարիների ընթացքում Ղարաբաղն ու յարակից շրջաններն Արցախի կամ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան վերահսկողութեան տակ էին՝ մինչև 2020 թուականի պատերազմը:

Իսկ թէ ինչո՞ւ միջազգային հանրութիւնը չարեց այս կամ այն, որովհետեւ միջազգային հանրութիւնը որոշել էր, որ այն կազմակերպութիւնը, որը պատասխանատու է լինելու Լեռնային Ղարաբաղի ապագայ կարգավիճակի համար, ԵԱՀԿ-ն է, այլ ոչ թէ ՄԱԿ-ը կամ Եւրամիութիւնը: Եւ այդ կազմակերպութիւնը ստեղծեց յատուկ խումբ՝ Մինսկի խումբը, որի երեք համանախագահներն էին Միացեալ Նահանգները, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը, որոնք ներկայացնում էին հետաքրքրուած կողմերին՝ Միացեալ Նահանգները, որը գերտէրութիւնն էր, Եւրամիութիւնը՝ յանձին Ֆրանսիայի, և Ռուսաստանը: Կողմերը բանակցում էին հնարաւոր լուծման շուրջ՝ դրա բոլոր մանրամասներով:

Այսինքն, կար միջազգային կառոյց, որը պատասխանատու էր, և ես յոյսով եմ, որ մենք կը վերադառնանք բանակցութիւններին ու ստիպուած չենք լինի վերաստեղծել կամ ստեղծել նոր ձևաչափ կամ շրջանակ, քանի որ այն արդէն կայ և ունի պատմութիւն:

Ցաւօք, 2020 թուականի երկրորդ պատերազմը խաթարեց բանակցային գործընթացը, սակայն կարծում եմ՝ լաւագոյն լուծումը, որ կարող ենք այսօր ունենալ, նոյն կազմակերպութեան ներգրաւումն է:

Հիմա՝ ինչո՞ւ մենք յաղթեցինք առաջին պատերազմում, սակայն պարտուեցինք երկրորդում:

Խօսենք առաջին պատերազմի մասին: Ադրբեջանին այդ ժամանակ աջակցում էր Թուրքիան: Սակայն նախագահ Դեմիրելի, վարչապետ Թանսու Չիլերի և միւսների ղեկավարած Թուրքիան այլ էր: Այլ էին նաև Հայերն ու Ղարաբաղը: Աւելի պարզեցնելով՝ ասեմ, որ մենք աւելի առաջ էինք Ադրբեջանից: Առաջ էինք՝ բանակաշինութեան հարցում, պատերազմի, կարգապահութեան ու գիտութեան մէջ: Կային զօրավարներ, գնդապետեր, կամ զինուորներ, ովքեր ծառայում էին խորհրդային բանակում և ունէին Աֆղանստանի պատերազմի փորձը։ Փորձառու զինուորականները գալիս էին կամաւոր բանակ, ֆիդայիների բանակ կամ՝ կարելի է ասել, որ կամաւորները ստեղծում էին բանակ: Մենք մի քիչ աւելի արագ էինք, քան Ադրբեջանը։

Ցաւօք, վերջին 26 տարիների ընթացքում մենք չկարողացանք յաղթանակը վերածել կայուն խաղաղութեան:

Ինչու եմ ասում՝ չկարողացանք, քանի որ երբեք մի կողմ չի լինում: Կայ առնուազն երկու կամ մի քանի կողմ: Սակայն, քանի որ մենք յաղթանակած էինք, կարող էինք լինել պրոակտիւ և յաղթանակն արագ փոխակերպել կայուն խաղաղութեան: Հաւանաբար, 1990-ականների վերջին և 2000-ականների սկզբին կար դա անելու հնարաւորութիւն, և ասեմ, թէ ինչու: Դա մի ժամանակ էր, երբ Ադրբեջանը փորձում էր Կասպից ծովից դէպի եւրոպական շուկայ, Միջերկրական ծով, Թուրքիա Բաքու- Ջեյհան խողովակաշար կառուցել:

Նախագահ Հեյդար Ալիևը շատ պրագմատիկ մարդ էր: Ես նրա հետ այս հարցը չեմ քննարկել, թէեւ մի քանի անգամ հանդիպել եմ նրան, իսկ աւելի ուշ՝ նաև որդուն, սակայն կարծում եմ, որ նրա առաջնահերթութիւնների ցանկում նաւթամուղը մեծ կարևորութիւն ունէր: Առանց նաւթամուղի Ադրբեջանը չէր կարողանայ ետ ստանալ Ղարաբաղը, քանի որ նաւթամուղը ուժ էր, գումար էր, գումար, որն օգնեց նրան վերակառուցել սեփական բանակը, օգնեց ստեղծել հանրային կապեր, յարաբերութիւններ այլ երկրների, այդ թւում և՝ Եւրոպայի հետ:

Ադրբեջանի համար դա առաջնահերթութիւն էր: Այդ ժամանակ հայկական բանակն ամենամարտունակն էր տարածաշրջանում: Եւ դա էր այն ժամանակահատուածը, երբ մենք երևի թէ պէտք է մտնէինք աւելի խորը բանակցութիւնների մէջ և ամէն ինչ իր տեղը դնէինք: Դրանից յետոյ պատմութիւնը 180 աստիճանով սկսեց փոխուել այլ ուղղութեամբ. Ադրբեջանը դառնում էր աւելի հզօր, իսկ Հայաստանը հիմնականում և աստիճանաբար կարծես ետ էր մնում զարգացումից:

Հայկական կողմը շարունակում էր վայելել յաղթանակներն ու հաւատում, որ հարցը կարգաւորուած է, և Մինսկի խմբի համանախագահներն ունեն վերջնական լուծում: Սակայն բանակցութիւնները շատ յաջող չէին, կողմերը զգացմունքային էին՝ մինչ թէ՛ այստեղ, թէ՛ այնտեղ ընտրութիւններ էին, բանակցութիւններն այլ տեսք ստացան:

Ք.Զ. – Թոյլ տուէք արագ անդրադարձ կատարել Ադրբեջանի հետ Հայաստանի մարտահրաւէրներին, ինչից յետոյ անցնել միւս հարցերին:

Նախորդ տարի Դեկտեմբերին Երևանում զանգուածային ցոյց տեղի ունեցաւ՝ «Արժանապատւութեան երթ», այն բանից յետոյ, երբ Ռուսաստանի միջնորդութեամբ ստորագրուեց հրադադար: Շատ Հայեր, հիմնականում ընդդիմադիր «Հայրենիք» կուսակցութիւնից, իրենց զայրոյթն էին յայտնում խաղաղութեան համաձայնագրի պայմանների առնչութեամբ՝ պնդելով, որ կառավարութիւնը խելամտօրէն չի գործել ու համաձայնել է հրադադարի, որը Հայաստանից խլել է տարածքներ:

Համաձա՞յն էք, որ Հայերի զայրոյթը տեղին է: Դուք անձամբ խաղաղութեան համաձայնագրի կէտերը բարենպաստ համարո՞ւմ էք, թէ՞ կարծում էք, որ կառավարութիւնը կարող էր աւելի համոզիչ բանակցել:

Ա.Ս. – Հարցն ինձ տանում է դէպի մեր Սահմանադրութիւնը: Ես նախագահ եմ խորհրդարանական հանրապետութիւնում և այն կարգավիճակում չեմ, որ մեկնաբանեմ, թէ ինչ եմ մտածում խորհրդարանի կամ կառավարութեան մասին:

Որպէս նախագահ՝ ես շատ սահմանափակ գործիքակազմ ունեմ՝ սահմանուած Սահմանադրութեամբ: Երբ ինչ-որ բան գալիս է իմ սեղանին, ես երկու տարբերակ ունեմ՝ կամ ստորագրում եմ այն, կամ ուղարկում Սահմանադրական դատարան:

Իմ սեղանին եկող ամէն օրէնք չէ, որ հակասահմանադրական է, սակայն այն կարող է լինել հակապետական, հակակրթական, հակամշակութային: Սահմանադրութիւնը քիչ արդիւնաւէտ կը լինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք այն չենք փոխել: Եւ ես յստակ ասել եմ, որ եթէ մենք գնանք սահմանադրական փոփոխութիւնների, դրանցից յետոյ ես պատրաստ եմ հրաժարական տալ:

Երկրորդը, հոգեբանօրէն, շատ Հայերի համար դժուար է ընկալել խորհրդարանական ժողովրդավարութեան յղացքը: Նրանց համար դժուար է հասկանալ, թէ ինչու նախագահը չի կարող հեռացնել նախարարին:

Երրորդը, մեր Սահմանադրութեան մէջ չկան հաւասարակշռման և զսպումների գործիքակազմեր: Եթէ ունես Սահմանադրութիւն առանց այդ գործիքակազմերի, ապա կը բախուես մեծ խնդիրների: Ցանկացած ժողովրդավարութիւն՝ լինի նախագահական կամ խորհրդարանական, պէտք է ունենայ հաւասարակշռման և զսպման գործիքակազմեր: Նախագահը չունի բաւարար իշխանութիւն՝ կանգնեցնելու որևէ օրէնք կամ հաւասարակշռելու կառավարութեան կամ վարչապետի իշխանութիւնը: Եւ դա առողջ չէ: Ես հիմա խրախուսում եմ փոխել Սահմանադրութիւնը: Կարևոր չէ՝ այն կը դառնայ նախագահակա՞ն, թէ՞ կը լինեն աւելի շատ զսպումներ և որոշ հաւասարակշռութիւն, սակայն մենք կարիք ունենք փոփոխութեան:

Հիմա մենք ունենք հրադադարի մասին յայտարարութիւն և հետագայ քայլեր Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Ռուսաստանի առաջնորդների կողմից, սակայն դա պաշտօնական համաձայնագիր չէ, որն անցել է խորհրդարանով ու հասել իմ սեղանին: Իմ սեղանին ոչինչ կար: Այո՛, մարդկանց մեծամասնութիւնը դժգոհ էր, քանի որ մեծ մասը հաւատում էր, որ երկիրը յաղթում է պատերազմում, և յանկարծ մի օր պարզուեց, որ, ի հեճուկս կորսուած հազարաւոր կեանքերի, Հայաստանը կորցրել է նաև տարածք, մշակութային ու հոգևոր ժառանգութիւն:

Այդ դէպքում ո՞րն է լուծումը: Լուծումը դասական է: Այս աշխարհում կարիք չկայ յօրինել լուծումներ: Եթէ դու ժողովրդավար չես, ապա շարունակում ես առաջ գնալ, իսկ եթէ ժողովրդավար ես, ապա կայ միայն մէկ լուծում՝ դիմել ժողովրդին՝ հասկանալու, թէ ում է նա ուզում, որ շարունակի ղեկավարել երկիրը: Սա հէնց այն է, ինչ ես բացէիբաց առաջարկեցի: Ես առաջարկեցի կառավարութեանը՝ հրաժարական տալ: Ես չունեմ իշխանութիւն նրանց ստիպելու, ուստի առաջարկեցի կառավարութեանը, ոչ թէ վարչապետին, հրաժարական տալ և խորհրդարանի կողմից ձևաւորել արհեստավարժ կառավարութիւն:

Ինչո՞ւ արհեստավարժ. որովհետև նպատակն ընտրութիւնների գործընթացով անցնելն էր: Աւելի լաւ է ունենալ ազգային համաձայնութեան կառավարութիւն, որը շատ աւելի բարդ է, կամ արհեստավարժ կառավարութիւն, որը քաղաքականացուած չէ, և փոխել Սահմանադրութիւնը:

Թուրքիայի հետ բանակցելուց առաջ պէտք է երկխօսութիւն լինի Հայաստանի պետութեան ու Սփիւռքի միջև

Ք.Զ. – Անցնելով ձեր արտաքին յարաբերութիւններին, ես գիտեմ, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ունեն թշնամանքի ու մարտահրաւէրների երկար պատմութիւն, կայ խոր արմատացած վիշտ, որը մի ակնթարթում չի անհետանայ: Սակայն, միևնոյն ժամանակ, Ձեր երկիրն ու Թուրքիան այնքան մօտ էին կարգաւորելու յարաբերութիւնները, երբ 2009 թուականին ստորագրուեցին Ցիւրիխեան արձանագրութիւնները՝ միջնորդուած ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների կողմից: Այդուհանդերձ, գործարքը մեծ քննադատութեան արժանացաւ երկու երկրներում, և Ձեր նախորդը՝ Սերժ Սարգսեանը, այն ետ կանչեց խորհրդարանից: Դուք կանխատեսո՞ւմ էք որևէ տեղաշարժ Երևանի և Անկարայի միջև առկայ հակամարտ տրամադրութիւններում։ Կա՞յ որևէ օգուտ պաշտօնական դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատումից և լարուածութիւնը թուլացնելուց։

Ա.Ս. – Կա՞յ մէկը, ով կ՚ասի, որ օգուտ չկայ երկու անհատների միջև յարաբերութիւնները կարգաւորելուց, ովքեր չեն հաւանում մէկը միւսին, կամ երկու ընտանիքների, երկու ժողովուրդների կամ երկու պետութիւնների միջև: Ի հարկէ՝ ո՛չ: Սակայն որեւէ կարգաւորում առնուազն երկու դերակատար է պահանջում: Նմանօրինակ կարգաւորումը յատուկ բաղադրիչների կարիք ունի:

Սակայն թոյլ տուէք մեկնաբանել այն, ինչ ասացիք Ցիւրիխեան փաստաթղթի վերաբերեալ: Երբ այդ փաստաթուղթը ստորագրուեց, ես այդքան էլ չէի հաւատում, որ այն կարող է արդիւնաւէտ լինել: Պատճառները մի քանիսն են, սակայն ես ձեզ ամենապարզը կը ներկայացնեմ: Ամենապարզ պատճառն այն էր, որ փորձ արուեց հաշտեցնելու Թուրքիային ու Հայաստանին, մինչդեռ Ղարաբաղի հարցը կարգաւորուած չէր: Կարո՞ղ է ոևէ մէկն ինձ ապացուցել կամ բացատրել, թէ ինչպէս կարող է Թուրքիան կարգաւորուած յարաբերութիւններ ունենալ Հայաստանի հետ, երբ Հայաստանի ու Ադրբեջանի մէջ կար չաւարտուած պատերազմ, երբ Ադրբեջանն ու Թուրքիան յայտարարում էին, որ եղբայրական ժողովուրդներ են:

Ակնյայտ է, որ խաղաղութեան բանակցութիւններում միայն Հայաստանն ու Թուրքիան չէին, կար երրորդ կողմ, որը հաշուի չէր առնուել: Եւ ես երբեք չեմ հաւատացել, որ Թուրքիան կարող է կարգաւորել յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ՝ առանց Ադրբեջանի համաձայնութեան: Ինչո՞ւ պէտք է Ադրբեջանը համաձայն լինէր Հայաստանի ու Թուրքիայի միջև յարաբերութիւնների կարգաւորմանը, երբ կարգաւորուած չէին Հայաստանի ու Ադրբեջանի յարաբերութիւնները:

Կայ նաև չորրորդ դերակատարը՝ հայ ժողովուրդը: Հայկական Սփիւռքը Օսմանեան կայսրութիւնում 1915 թուականին տեղի ունեցածի՝ Հայոց ցեղասպանութեան հետևանք է: Ոևէ նախագահ չի կարող բանակցել այդ մարդկանց անունից, նրանց պապերի անունից, ովքեր սպանուեցին կամ փրկուեցին:

Թուրքիայի հետ բանակցելուց առաջ պէտք է երկխօսութիւն լինի Հայաստանի պետութեան ու Սփիւռքի միջև: Մենք պէտք է ունենանք փոխըմբռնում և ընդհանուր քաղաքականութիւն այն հարցում, թէ ինչ ենք անում: Դա էր պատճառը, որ երբ նախկին նախագահն այցելեց Ֆրանսիա կամ Լիբանան, իր հայրենակիցները նրան առաջին անգամ բարեկամաբար չընդունեցին:

Պետութիւնների մակարդակով ներողութիւն խնդրելն ուժի նշան է

Այս յարաբերութիւնները շատ աւելի բարդ են: Երբ խօսում էք Հայաստանի ու Թուրքիայի միջև յարաբերութիւնների մասին, կարծում եմ՝ մենք այդ յարաբերութիւնների երկար պատմութիւն չունենք: Մենք Հայերի երկար պատմութիւն ունենք Օսմանեան կայսրութիւնում և Թուրքիայում: Հայաստանի ու Թուրքիայի պատմութիւնը կարճ էր, 1920 թուականին Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան ու Թուրքիայի միջև տեղի ունեցաւ պատերազմ:

Իսկ յարաբերութիւնների երկրորդ մասը սկսւում է 1991 թուականից, երբ հռչակուեց Հայաստանի երրորդ հանրապետութիւնը: Այսօր յարաբերութիւններ չկան: Անհատները ճանապարհորդում են: Ես բազմիցս այցելել եմ Թուրքիա, յատկապէս, երբ ազատ անձնաւորութիւն էի, այլ ոչ պետական պաշտօնեայ: Ես այցելել եմ համալսարաններ, նախագահել եմ մեծ համաժողովներ, դասախօսութիւններ եմ կարդացել համալսարաններում…

Ինչպէ՞ս կարող ենք հիմա բարելաւել յարաբերութիւնները: Եկէք նայենք միւս ազգերի փորձառութեանը, օրինակ, Ֆրանսիայի ու Անգլիայի, Ֆրանսիայի ու Գերմանիայի: Նրանք դարերով ոչնչացնում էին մէկը միւսին, սակայն յետոյ ինչ-որ բան փոխուեց, երբ մեծ աղէտներից ու ողբերգութիւններից յետոյ բոլորը հասկացան, որ ատելութիւնից կայ միայն մէկ ելք, և այդ ելքը հանդուրժողականութիւնն է՝ հանդուրժել այլ մարդկանց լեզուն, հաւատը, մշակոյթն ու կրօնը: Եթէ Եւրոպայում հանդուրժողականութիւն չլինէր, հիմա այնտեղ խառնաշփոթ կը տիրէր: Նրանք մի կողմ դրեցին այդ ամէնն ու սկսեցին հանդուրժել մէկը միւսին, ընդունել իրար, ապա սկսեցին երկխօսութիւն և ներգրաւուեցին այն գաղափարների ու սկզբունքների շուրջ, որոնք կիսում են:

Հանդուրժողականութիւնը նշանակում է ընդունում, հանդուրժողականութիւնը ենթադրում է լինել այնքան ուժեղ, որ կարողանաս ներողութիւն խնդրել: Անձերի կամ ընտանեկան յարաբերութիւններում կամ պետութիւնների մակարդակով ներողութիւն խնդրելն ուժի նշան է: Եթէ Գերմանիան Հրեաներից ներողութիւն չխնդրէր, ինչ էք կարծում, կը լինէի՞ն յարաբերութիւններ: Նոյնը տեղի ունեցաւ այլ ժողովուրդների դէպքում: Ես Երուսաղէմում էի, երբ Հոլոքոստի օրը Գերմանիայի նախագահը ելոյթ ունեցաւ…

2020 թուականի պատերազմի ժամանակ, ինչպէս ասացի, Ադրբեջանն աւելի առաջ էր, սակայն նրանք ունէին մէկ այլ գործօն՝ Թուրքիան: Խօսքը ժամանակակից Թուրքիայի մասին է, որը գուցէ մեծ յաւակնութիւններ ունի՝ վերադարձնելու Օսմանեան կայսրութեան փառքը: Սակայն ո՛չ ոք չի ցանկանում վերլուծել, ուսումնասիրել մարդկանց հոգեբանութիւնը: Բայց մենք ականատես ենք լինում, որ Թուրքիան ամէնուր է գործուն. Թուրքիան Լիբանանում է, ներկայիս բաւականին շատ, Թուրքիան յարձակողական կերպով Սիրիայում է, Միջերկրական ծովի շրջանում է, Կիպրոսի մօտ է, Յունաստանի մօտ է, Լիբիայում է: Թուրքիան Եւրոպային պատանդ է պահում՝ Եւրամիութեան հետ սահմանին մի քանի միլիոն փախստական պահելով: Իսկ ԵՄ-ն մի քանի միլիառ եւրօ է վճարում այդ փախստականների համար: Թուրքիան Լիբիայում է, որն այլ հիւսիսաֆրիկեան երկրներից փախստականների համար դարպաս է դէպի Եւրոպա: Թուրքիան հիմա ուժեղ ներկայութիւն ունի Ադրբեջանում: Եւրոպան հիմա նաւթ ու կազ է ստանում Կասպից ծովից, և Թուրքիան նաև այդտեղ է:

Ք.Զ. – Ե՞ւ…

Ա.Ս. – Եւ ի՞նչ կ՚ասէք ձեր պատմական արդարութեան մասին:

Ք.Զ. – Յաւակնոտ է՝ մշտապէս կարողանալ պատմական արդարութիւնից կառչել:

Ա.Ս. – Իրականում ամէն ինչ պարզ է՝ նաւթ, կազ, լոժիստիկա, բեռնափոխադրումներ, դրամ և իշխանութիւն…

«Մենք դեռ պէտք է սովորենք, թէ ինչպէս օգտագործել մեր սփիւռքի ուժը»

Ք.Զ. – Վերադառնանք Հայաստան-Ադրբեջան լարուածութեան հարցին. համաձա՞յն էք այն մեկնաբանութեան հետ, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ընթացող հակամարտութիւնը կրօնական բնոյթ ունի: Ինչպէս Հայաստանն է դատապարտում Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետութիւնում եկեղեցիների պղծումը, նոյն կերպ էլ Ադրբեջանի նախագահն էր դժգոհում, որ Հայաստանը ոչնչացրել է առնուազն 70 մզկիթ վիճելի տարածքներում։ Նկարագրելով, թէ ինչ է կատարւում Սիրիայում և Աֆղանստանում, կամ արտայայտելով այն միտքը, որ Թուրքիան Սիրիայից վարձկաններ է ներգրաւել՝ Ադրբեջանի համար կռուելու նպատակով, դուք մի քանի անգամ օգտագործել էք «իսլամական ահաբեկչութիւն» եզրոյթը։ Ձեզ չի՞ մտահոգում այն, որ այդ կերպ ու նման հռետորաբանութեամբ կը մեծանայ ճեղքը Հայաստանի ու մահմեդական աշխարհի միջև և կ՚օտարացնի Հայաստանի փոքրաթիւ մահմեդական համայնքին:

Ա.Ս. – Կարծում եմ՝ առաջին հերթին, հայ պաշտօնեաների կողմից «իսլամիստ ահաբեկիչ» եզրոյթի օգտագործումը շատ դէպքերում պարզապէս արտացոլում է իրականութիւնը։ Ահաբեկիչը մնում է ահաբեկիչ, կապ չունի, թէ որ հաւատքին է դաւանում: Սակայն այս երևոյթը գալիս է սիրիական պատերազմից, իսկ Թուրքիան նրանց բերել է Սիրիայից։ Դա աւելի շատ նրանց դրդապատճառին է վերաբերում, քան Հայաստանի մօտեցմանը: Նրանք անձինք են, որոնք կրօնական դրդապատճառներ ունեն կամ կրօնական պատերազմի մէջ են, քանի որ գումար են ստանում, որովհետև վարձկաններ են։

Ամենևին համաձայն չեմ, թէ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը կամ հակամարտութիւնը երբևէ կրօնական տարրեր է ունեցել։ Նախ, այնտեղ միայն մի քանի մզկիթ կայ, իսկ հայկական եկեղեցիները բազմաթիւ են։ Ես անձամբ ողջունել եմ Շուշիում գտնուող մզկիթի ամբողջական վերանորոգումը, որը վերջնականապէս աւարտուեց հայ և մահմեդական անձանց աջակցութեամբ: Այն ամբողջութեամբ վերանորոգուած է։ Ես եղել եմ այնտեղ. ներգրաւուած էին մասնագէտներ, ճարտարապետներ, որոնք խորհուրդ էին տալիս՝ ինչպէս ճիշդ վերականգնել այն: Գեղեցիկ մզկիթ է։ Եւ եթէ Ադրբեջանցիները վերականգնեն գէթ մէկ եկեղեցի, խնդրում եմ՝ լուսանկարն ինձ ուղարկէք։

Սա կրօնական պատերազմ չէ: 70 մզկի՞թ է աւերուել։ Չգիտեմ, ես Ձեզնից եմ լսում այդ մասին: Դուք պէտք է շատ կոնկրէտ լինէք։ Հայկական եկեղեցիների դէպքում ամէն ինչ շատ յստակ է: Այդ եկեղեցիներն այնտեղ են, որտեղ եղել են հարիւրաւոր և հազարաւոր տարիներ: Եւ մենք յստակ գիտենք, թէ որն է ոչնչացուել։ Ցաւօք, մենք մասնագիտացել ենք հայկական եկեղեցիների, ժառանգութեան ու մշակոյթի աւերումը գրանցելու մէջ, առաջին հերթին Օսմանեան կայսրութիւնում, Թուրքիայում։ Հարիւրաւոր հին եկեղեցիներ վերածուել են մզկիթների, կան բազմաթիւ պատմական ապացոյցներ: Իսկ եթէ ցանկանում էք համեմատել վերաբերմունքը, կարող էք հարց հնչեցնել, թէ հանդիպե՞լ էք Հայերի, որոնք դժգոհում են, որ Իրանի տարածքում հայկական եկեղեցիներ են քանդուել։ Դուք լսե՞լ էք նման բան: Ո՛չ, ես նոյնպէս նման բան չեմ լսել: Եւ փաստ է, որ պատմութեան ընթացքում Իրանում վարչակարգեր, կառավարութիւններ են փոխուել, բայց Իրանում հայկական համայնքները հիմնականում ծաղկում էին, և Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը գումարներ է ծախսել հայկական եկեղեցիների վերանորոգման վրայ։ Ես կարող եմ օրինակներ բերել։ Մինչ նախագահ դառնալս մի քանի անգամ եղել եմ Թեհրանում։ Թեհրանի կենտրոնում կայ մի հսկայական տարածք, որը կոչւում է «Արարատ» ակումբ։ Երբ գնում ես այնտեղ, կարծես Հայաստանում լինես։ Ամէն ինչ կայ՝ բասկետբոլի, ֆուտբոլի խաղադաշտեր, հայ աղջիկներն ու տղաները միասին մարզւում են։ Իսլամական հանրապետութեան ղեկավարութեան կողմից մեծ հանդուրժողականութիւն կայ հայկական մշակոյթի նկատմամբ։ Իրանում ամէնուր շատ հայկական եկեղեցիներ կան։ Խօսքս միայն Սպահանի ու Ռաշտի մասին չէ։

Ինչո՞ւ չենք բողոքում, որ Իրանը ոչնչացնում է հայկական մշակոյթը։ Որովհետև դա չի անում: Իրականում նա աջակցում է՝ լինելով իսլամական հանրապետութիւն, մինչդեռ Թուրքիան իսլամական հանրապետութիւն չէ, նոյնիսկ Ադրբեջանը չի յայտարարել, որ իրենք իսլամական հանրապետութիւն են։ Սակայն Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը հանդուրժող է մեր մշակոյթի, մեր կրօնի, մեր համոզմունքների հանդէպ։ Եթէ ոևէ մէկը խօսում է աւերածութիւնների մասին, թող Իրանի օրինակով այն դիտարկի: Այս պատերազմը կրօնական չէր և չէր կարող լինել։ Հայաստանը հիանալի յարաբերութիւններ ունի բազմաթիւ երկրների հետ, որոնք իսլամական պետութիւններ են կամ որտեղ բնակչութեան մեծ մասը մահմեդականներ են։

Ք.Զ. – Ես պարզապէս կ՚ուզէի մի փոքր շեղուել ու ճշդել հետևեալը.– Դուք ասացիք, որ Սիրիայում ճգնաժամը և ահաբեկչութիւնը, որը եկաւ այնտեղից, պայմանաւորուած էին կրօնով: Նոյն կերպ հնարաւո՞ր է ասել, որ, օրինակ, մենք ունենք հրէական ահաբեկչութիւն, որն արտացոլում է այն, ինչ Իսրայէլն իրականացրեց Պաղեստինցիների հանդէպ: Կարո՞ղ ենք օգտագործել քրիստոնէական ահաբեկչութիւն եզրը՝ «Կու Կլուքս Կլանին» մատնանշելու համար: Մենք երբեք չենք օգտագործել նման ձևակերպումներ։

Ա.Ս. – Կարծում եմ, դուք իրօք շեղուեցիք: Ես եզր ունեմ՝ քուանտային, ասելով, որ այս աշխարհը դարձել է քուանտային և կարող ես մի տեղից միւսը շեղուել՝ կորցնելով տրամաբանական հետքը։ Բայց Դուք ամբողջութեամբ քուանտային հարց բարձրաձայնեցիք, հարց, որին պատասխանելու համար հաւանաբար մի քանի ժամ կը պահանջուի: Թոյլ տուէք չպատասխանել այդ հարցին:

Այն, ինչ ասացի Սիրիայի դէպքում, նոյնիսկ Իրանն է ընդունել, որ Սիրիայում կան բազմաթիւ խմբաւորումներ, որոնց ո՛չ միայն ես, այլև ուրիշներն են անուանում իսլամական ահաբեկիչներ: Թուրքիան վարձկաններ էր բերել, մարդիկ, ովքեր սպանում են յանուն դրամի, նրանք կարող են լինել քրիստոնեաներ, մահմեդականներ կամ բուդդիստներ կամ որևէ այլ կրօն դաւանողներ: Դա նշանակութիւն չունի, քանի որ այն, ինչ նրանք են անում, սխալ է։ Սպանել մարդկանց, քանի որ նրանք տարբերւում են, սպանել մարդկանց յանուն դրամի ընդունելի չէ ո՛չ քրիստոնէութեան, ո՛չ էլ իսլամի համար։ Ես մի քանի անգամ Ղուրան եմ կարդացել և ոչինչ չեմ գտել, որ ասի, թէ՝ դրամի համար պէտք է սպանել նրանց, ովքեր տարբերւում են։ Ես նման բան չեմ տեսել։ Գուցէ, դուք տեսել էք և կարող էք ինձ ցոյց տալ, եթէ գիտէք:

Ք.Զ. – Դուք ճիշդ էք:



Ա.Ս. – Այլոց կրօնն ու մշակոյթը յարգելն ինձ համար շատ կարևոր է։

Ք.Զ. – Անդրադառնանք արտաքին քաղաքականութեան: Գիտեմ, որ բաւական երկար ժամանակ ճանաչում էք Միացեալ Նահանգների նախագահ Ճօ Բայդընին, և որ ԱՄՆ-ու նախագահն այս տարուայ Ապրիլին ճանաչեց 1915 թուականի Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ ի տարբերութիւն ԱՄՆ-ու բազմաթիւ նախկին նախագահների, ովքեր շրջանցեցին ճանաչման մասին իրենց դիրքորոշումը: Դուք ակնկալո՞ւմ էք Վաշինգտոնի հետ երկկողմ յարաբերութինների անցում նոր մակարդակի։ Կա՞ն արդեօք նոր զարգացումներ Երևան-Վաշինգտոն յարաբերութիւններում, որոնք արժանի են ուշադրութեան:



Ա.Ս. – Կարծում եմ, որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը շատ կարևոր է իմ ազգի և միջազգային հանրութեան համար։ Անհրաժեշտութիւն չկայ բացատրելու՝ ինչո՛ւ: Նրանց համար կարևոր է գիտակցել, որ սխալ բան է տեղի ունեցել: Սխալ բան է պատահել այն մարդկանց պապերի ու տատիկների հետ, ովքեր այժմ Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, Արգենտինայի, Լիբանանի և այլ երկրների քաղաքացիներ են։ Եթէ չես ճանաչում ցեղասպանութիւնները, դրանք շարունակւում են։ Ինչպէս կարող է մէկն ասել, որ Ռուանդայում ցեղասպանութիւն չի եղել։ Պէտք է ընդունել, որ ցեղասպանութիւն է եղել, յետոյ մտածել՝ ինչպէս կարող ես պարզապէս ապրել դրա հետ և փոխել դրա հետևանքները։

Շատ ուրախ եմ լսելու, որ Ռուանդան այժմ շատ աշխուժ և յաջողակ պետութիւն է։ Նրանք ժամանակակից են, ներդրումներ են կատարել տեղեկատուական արհեստագիտութիւնների ոլորտում, և դա հրաշալի է, քանի որ նրանք նոյնպէս անցել են դժոխքի միջով: Նոյնը կատարուել է Հայերի հետ: Մեծ թւով երկրներ ճանաչել են Հայոց ցեղասպանութիւնը։ Միացեալ Նահանգները և Միացեալ Նահանգների նախագահը, ճանաչելով ցեղասպանութիւնը, կարևոր քայլ են անում: Սակայն արդեօք դա պատմական արդարութի՞ւնն է: Դա կարևոր է Ամերիկայում ապրող Հայերի, ամբողջ աշխարհի Հայերի համար, բայց կարծում եմ, որ դա կարևոր է նաև Ամերիկացիների համար: Նրանք ճանաչում են ինչ-որ բան, որը սխալ էր: Ճանաչելով սխալը՝ առնուազն փորձում ես կանխել յաջորդը:

Ինչ վերաբերում է հայ-ամերիկեան յարաբերութիւններին՝ դիւանագիտական, քաղաքական և այլ ոլորտներում, ապա դրանք պէտք է դիտարկել ո՛չ միայն պատմական, այլև իրական քաղաքականութեան ժամանակակից, պրագմատիկ տեսանկիւնից: Իսկ իրական քաղաքականութեան մէջ նկատւում է Կովկասի վերաձևափոխման գործընթաց, և գուցէ լինի Կենտրոնական Ասիայի վերաձևման գործընթաց ևս:

Այսօրուայ Կասպեան տարածաշրջանը նոյնը չէ, ինչ 30 կամ 25 տարի առաջ էր։ Հայաստանի համար այն ժամանակ հնարաւորութիւն կար Կովկասն այլ ճանապարհով վերաձևաւորելու գործընթացին մաս կազմել:

Արդեօք Ադրբեջանում այնքան խելացի կը լինե՞ն, որ իրենց յաղթանակը վերածեն կայուն խաղաղութեան: Երբ դու յաղթող կողմ ես՝ ունես առաւելութիւն, կարող ես նաև փոխզիջումների գնալ, քանի որ յաղթանակը քոնն է։ Պէտք է բաւականաչափ իմաստուն լինել՝ հասկանալու համար, որ փոխզիջումների գնալով, կարող ես յարաբերութիւններ ստեղծել, որոնք շատ աւելի երկար կը տևեն։ Մենք ապրում ենք, ինչպէս ասացի, քուանտային աշխարհում, և ամէն ինչ շատ արագ ու անսպասելի է փոխւում: Մենք ունենք Թուրքիայի նման հարևան, և դժուար է կանխատեսել, թէ որն է լինելու նրա յաջորդ քայլը։

Ք.Զ. – Անդրադառնանք նաև Իրան-Հայաստան յարաբերութիւններին։ Դուք, անշուշտ, լսել էք Իրանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային վերջին լարուածութեան մասին։ Բաքուի կառավարութիւնը Գորիս-Կապան ճանապարհով Հայաստան մտնող իրանական բեռնատարներից զգալի վճարներ է գանձում, ինչը փաստացի կտրում է Իրանին Հայաստանից: Ի՞նչ էք կարծում՝ Ադրբեջանի այս ծրագիրը բացասական ազդեցութիւն կ՚ունենա՞յ Իրանի հետ ձեր առևտրային յարաբերութիւնների վրայ։ Ինչպէ՞ս էք գնահատում Իրան-Հայաստան յարաբերութիւնները քաղաքական, տնտեսական, ֆինանսական, գիտական և մշակութային ոլորտներում։



Ա.Ս. – Ապացուցելու կարիք չկայ, որ Հայաստանի և Իրանի յարաբերութիւնները կենսական և շահեկան են Հայաստանի համար։ Իրանը երկար տարիներ եղել է մեր վստահելի հարևանը։ Նոյնիսկ արևմտեան մեր բարեկամներից շատերն ընդունում են, որ կարող են տարաձայնութիւններ ու լարուածութիւն ունենալ Իրանի հետ, բայց Իրան-Հայաստան յարաբերութիւնները զարգանում են այլ հարթութեան վրայ: Շատ կարևոր է, որ մեր յարաբերութիւնները առևտրատնտեսական, քաղաքական կամ մշակութային ոլորտներում լինեն խորն ու արդիւնաւէտ։ Պատմութիւնը ցոյց է տալիս, որ մենք կարող ենք վստահել Իրանին և երկարատև յարաբերութիւններ ունենալ թէ՛ որպէս պետութիւն, թէ՛ որպէս ազգ։

Ես արդէն անդրադարձել եմ Թեհրան կատարած իմ այցին։ Երիտասարդ ու կենսունակ մարդկանցով և ուսանողներով երկիր է, որը շատ հետաքրքրուած է աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձութիւններով: Սպահանում այցելեցի հայկական եկեղեցի, տեսայ գրադարանը, տեղեկացայ, որ Իրանի կառավարութիւնը մեծապէս աջակցել է այդ ժառանգութեան պահպանմանը: Այս ամէնը, բնականաբար, Իրանի և Հայաստանի միջև յարաբերութիւնները դրական հունով զարգացնելու հիմք է: Մենք բոլորս ունենք տարբերութիւններ: Ձեր յարաբերութիւններն այլ երկրների հետ նոյնքան բարդ են, որքան մեր յարաբերութիւններն այլ երկրների հետ։ Սակայն երկկողմ մակարդակով Իրանին անհրաժեշտ է ուժեղ, կայուն Հայաստան, իսկ Հայաստանին պէտք են Իրանի հետ լաւ յարաբերութիւններ։

Ք.Զ. – Ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք Իրանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային վերջին լարուածութիւնը և Իրան-Հայաստան առևտրատնտեսական կապերի վրայ դրա հետևանքների հաւանականութիւնը:



Ա.Ս. – Իրականութիւնն այն է, որ ադրբեջանական կողմը դեռևս սահմանազատման գործընթացից առաջ փորձում է օգտագործել իր ռազմական ուժը կամ յաղթողի դիրքը՝ այդ խաղը պարտադրելու և խաղալու համար:

Ինչպէս գիտէք, մեր զինուորները դեռևս պատանդ են պահւում Ադրբեջանում և չեն վերադարձուել։ Մինչդեռ, բոլոր մարդասիրական արժէքների համաձայն, պատերազմներից յետոյ տեղի է ունենում բոլոր ռազմագերիների փոխանակման գործընթաց, ինչը փաստացի տեղի ունեցաւ այս և 1994 թուականի պատերազմների ժամանակ, երբ Հայաստանը վերադարձրեց բոլոր ադրբեջանցի գերիներին։ Դեռևս կան բազմաթիւ անուններ, որոնց ճակատագրերն անյայտ են, շատ ընտանիքներ չգիտեն՝ իրենց երեխաները, որդիները ո՞ղջ են, թէ՞ ոչ: Սահմանների հետ կապուած խնդիրներ կան, Իրանի հետ առևտրի մասով՝ ևս:

Ք.Զ. – Կը ցանկանայի՝ անդրադառնաք COVID-19 համավարակին և Հայաստանի համար դրա հետևանքներին։ 2020 թուականին Հայաստանի ՀՆԱ-ն նուազել է 7,6%-ով, մինչդեռ մէկ տարի առաջ այն աճել էր մինչև 7,6%՝ 2018-ի 5,2%-ից յետոյ: Ի՞նչ էք կարծում՝ Փետրուարին կառավարութեան կողմից հաստատուած տնտեսական արձագանգման ծրագիրն արտաքին աջակցութեան հետ միասին, ներառեալ՝ Եւրամիութեան 92 միլիոն եւրօն, կարո՞ղ է նպաստել արագ վերականգնմանը: Մասնաւորապէս, ո՞րն է Ձեր տեսլականը զբօսաշրջութեան ոլորտի համար, որն ամենաշատ տուժած ոլորտներից էր:



Ա.Ս. – Հակիրճ պատասխանելով նշեմ, որ մենք դեռևս չենք յաղթահարել պատերազմի և Covid-19-ի հետևանքները: Մենք մեծապէս գնահատում ենք մեր բոլոր բարեկամների աջակցութիւնը: Եւրամիութիւնը յայտարարել է նաև առաջիկայ տարիներին Հայաստանին 2,6 միլիառ եւրոյի աջակցութեան մասին։

Մեր ուժը մեր Սփիւռքն է

Ք.Զ. – Սա նո՞ր զարգացում է։



Ա.Ս. – Ո՛չ։ Այստեղ էր Եւրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշէլը։ Դա մեծ աջակցութիւն է։ Հարցն այն է, թէ որքանով կարող ենք այդ գումարները մեր եւրոպացի գործընկերների հետ միասին օգտագործել երկրի զարգացման համար։ Շատ երկրներում ունենք լաւ բարեկամներ: Պետական այցով եղել եմ Իտալիայում, և Իտալիայի կառավարութիւնը խոստացել է աջակցել Հայաստանին՝ մեծ քանակութեամբ պատուաստանիւթ տրամադրելով։ Սա նաև պատուաստումների և COVID-19-ի վերաբերեալ ձեր նախորդ հարցի պատասխանն է։ Ռուսաստանը, որպէս առանձնայատուկ գործընկեր և բարեկամ, մեծապէս աջակցում է Հայաստանին։

Մենք փոքր ենք, բայց ունենք մեր առաւելութիւնները: Փոքր երկիր ենք, բայց՝ համաշխարհային ազգ։ Ռուսաստանում, հաւանաբար, նոյնքան Հայ է ապրում, որքան Հայաստանում կամ Ամերիկայում։

Երբ ունես փոքր պետութիւն, պէտք է արդիւնաւէտ աշխատես և կը կարողանաս յաջողակ լինել: Շատ առումներով փոքրը կարող է արդիւնաւէտ և գեղեցիկ լինել: Դա հսկայական կայսրութիւն չէ, որը դժուար լինի ղեկավարել: Ամէն ինչ կապուած է նրա հետ, թէ որքան խելացի ենք մենք և որքանով ենք պատրաստ կարգապահ լինել:

Հարցն այն է, թէ որքան արդիւնաւէտ ենք օգտագործում մեր ուժը։ Ադրբեջանը վերջին 26 տարուայ ընթացքում բաւականին արդիւնաւէտ օգտագործեց իր ուժը՝ նաւթը։ Մեր ուժը մեր Սփիւռքն է։ Բայց որքանո՞վ ենք մենք արդիւնաւէտ օգտագործում այն: Անկեղծ ասած, մենք դեռևս այդպէս չենք անում։ Մենք դեռ պէտք է սովորենք, թէ ինչպէս այդ տաղանդաւոր մարդկանց, նրանց փորձառութիւնը, գիտելիքները ու հայկական դրամերը դրսից բերենք Հայաստան։ Այն պահին, երբ դա սովորենք՝ իսկապէս յաջողակ կը լինենք։

Ք.Զ. – Իմ վերջին հարցը վերաբերում է նոյն թեմային, ինչի մասին նշեցիք: Ուզում եմ խօսենք Հայաստանի և Սփիւռքի յարաբերութիւնների մասին, Սփիւռք, որը կազմուած է 7-10 միլիոն մարդուց՝ սփռուած աշխարհի շուրջ 100 երկրներում: Ինչպէ՞ս է Հայաստանը օգտագործում հայկական Սփիւռքի ներուժը և ներդրումները: Նրանք օգնո՞ւմ են զարկ տալ երկրի տնտեսութեան զարգացմանը։



Ա.Ս. – Նրանք օգնում են Հայաստանին, սակայն այդ օգնութիւնն աւելի շատ յուզական է: Նրանց ունեցած փորձը շատ բարձրակարգ է: Նրանք ամէնուր են, և Սփիւռքը շատ աւելի լաւ կարող է օգնել Հայաստանին, բայց դրա համար մենք պէտք է որոշ փոփոխութիւններ կատարենք՝ կրկին Սահմանադրութիւնը փոխելով։ Գիտէ՞ք, որ ըստ մեր Սահմանադրութեան, Սփիւռքահայը Հայաստանում չի կարող նախարար լինել։ Կարծում եմ՝ դա մեծ, շատ մեծ սխալ է: Օրինակ՝ հայ մեծ գիտնականը կամ տեղեկատուական արհեստագիտութիւնների մասնագէտը, որը միլիառաւոր դոլարներ է վաստակել, չի կարող Հայաստանում գիտութեան նախարար դառնալ։ Նա պէտք է վերադարձնի իր ամերիկեան անձնագիրը, ունենայ միայն հայկական անձնագիր և չորս տարի ապրի միայն Հայաստանում, որպէսզի կարողանայ մտածել նախարար դառնալու հնարաւորութեան մասին։

21-րդ դարում մարդիկ չորս տարում կայսրութիւններ են կառուցում։ Եթէ չորս տարի Սիլիկոնեան հովտում չէք, ապա հեռացել էք և այլևս արժէք չէ՞ք ներկայացնում: Մեզ օրէնք է պէտք, որը թոյլ կը տայ այսօր ընտրել մէկին ու վաղը նախարար դարձնել։ Դուք տեսնում էք, որ նրանք գիտեն՝ ինչպէս առաջ շարժուել: Ամերիկայում կայ երկու պատուաստանիւթ՝ Pfizer-ը և Moderna-ն: Գիտէ՞ք, թէ ո՛վ է ստեղծել դրանցից մէկը՝ Նուպար Աֆէեանը, որը հիմնել է Flagship Pioneering վենչուրային ֆոնդը, որը ստեղծել է Moderna-ն: Սակայն նա՝ Մասաչուսեցի տեխնոլոգիական ինստիտուտի պրոֆեսէօրը, չի կարող մեր երկրի Կրթութեան և գիտութեան նախարար լինել։ Դա անելու համար նա պէտք է վերջին չորս տարիներին ապրէր Հայաստանում։ Այդ դէպքում ո՞վ պէտք է ստեղծէր Moderna-ն։

Իրականում, 10 միլիոնից աւելի Հայ է ապրում արտասահմանում: Ձեր նշած թւում ներառւում են այն Հայերը, որոնք ներգրաւուած են հայկական համայնքներում։ Սակայն շատ Հայեր կան, որոնք այդ ցանկում չկան։ Ես ունեմ նման մարդկանց մեծ ցուցակ, և մենք չենք օգտագործում այդ տաղանդներին: Այս շէնքում (նախագահական նստավայրում) մենք գիտաժողով անցկացրեցինք՝ նուիրուած մի մարդու ծննդեան 100-ամեակին, որի ազգանունը Քեմուրջեան է։ Գիտէ՞ք՝ ո՛վ է նա։

Ք.Զ. – Ո՛չ:

Ա.Ս. – Անշուշտ, չգիտէք: Շատ Հայեր կան, որոնց մասին մեր հայրենակիցների 90 տոկոսը չգիտեն։ Յիշո՞ւմ էք լուսնագնացը: Լուսնագնաց, որը լուսին է հասցուել նախ Խորհրդային Միութեան, այնուհետև՝ ԱՄՆ-ի կողմից:

Ք.Զ. – Այո՛, ի հարկէ:



Ա.Ս. – Իրականում դուք յիշում էք ամերիկացի տիեզերագնացներին, լուսնագնացներին: Յետոյ Խորհրդային Միութիւնը ուղարկեց իր մարսագնացը, այնուհետև դա արեցին Ամերիկացիները: Պարոն Քեմուրջեանն էր, որը ստեղծեց այն: Խորհրդային Միութեան առաջին լուսնագնացը ստեղծուել է Քեմուրջեանի կողմից: ՆԱՍԱ-ն նրան խնդրեց օգնել իրենց, քանի որ նրանք չէին կարող դա անել: Նա պատմութեան մէջ ռոբոտաշինութեան ամենամեծ ճարտարապետներից մէկն է եղել: Եւ նա Հայ էր։ Սանկտ Պետերբուրգում այժմ նրա անունը կրող հսկայ ինստիտուտ կայ։

Նման մարդիկ ամէնուր են, բայց մենք դա չենք օգտագործում: Մենք նման ենք Պարսից ծոցի որևէ երկրի, որը որոշել է չօգտագործել իր նաւթը: Ի՞նչ է ստացւում արդիւնքում՝ անապատ: Հայերս դեռ պէտք է սովորենք, թէ ինչպէս օգտագործել մեր Սփիւռքի ուժը: Եւ ես մեծ ջանքեր եմ ներդնում դրա համար, քանի որ դա ուղիներից մէկն է: Մարդիկ իսկապէս չեն հասկանում, թէ որքան մեծ է Սփիւռքի հզօրութիւնը, քանի որ այն երբեք չի օգտագործուել։ Մենք պէտք է շատ գործ անենք, և դրանցից մէկը Սահմանադրութիւնը փոխելն է։