Տարւոյս Սեպտեմբերին լոյս տեսաւ ուսողագէտ, պատմաբան, հայագէտ Արմէն-Գլօտ Մութաֆեանի՝ « Jérusalem et les Arméniens » ծաւալուն (518 էջ) հատորը, Les Belles Lettres հրատարակչատունէն (940 գունաւոր պատկերագրութիւն, գրացանկ, մատենագիտութիւն), Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան գանձատրումով։
* * *
«Նոր Յառաջ» – Նոր լոյս տեսաւ ձեր վերջին գիրքը՝ «Երուսաղէմը եւ Հայերը» խորագրով, ուր հազարի շուրջ պատկերագրութիւն կայ, եւ ուր կը ներկայացնէք Երուսաղէմի հետ կապուած Հայերու պատմութիւնները։ Արդարեւ, Երուսաղէմը մեր պատմութեան մէջ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած է, միշտ, բոլոր ժամանակաշրջաններուն, բոլոր թագաւորութիւններու ատեն։ Երուսաղէմ քաղաքը եղած է մեր ժողովուրդի ներշնչումի, հոգեւոր կեանքի աղբիւր։ Դուք առաջին անգամ ըլլալով փորձած էք պատկերներու միջոցով «խօսեցնել» պատմութիւնը։ Սկսած էք Մեծն Տիգրանէն, հասնելով մինչեւ Օսմանեան կայսրութեան հիմնադրութիւնը։ Ձեր կարծիքով ո՞րն է նման գիրքի մը հրատարակութեան էական կարեւորութիւնը։
Արմէն-Գլօտ Մութաֆեան – Կարեւոր է, որովհետեւ այնքան խեղաթիւրուած պատմութիւններ կը տարածուին Երուսաղէմի շուրջ, որ ուզեցի աւելի մանրամասն եւ գիտական դիտանկիւնով ներկայացնել պատմական իրողութիւնը, մինչեւ 1516 թուականը, քանի անկէ ետք արդէն ուրիշ պատմութիւն մըն է, որուն այնքան ալ չեմ տիրապետեր։
Վաղ ժամանակաշրջանէն Երուսաղէմը դարձաւ հայ մշակոյթի եւ հաւատքի կեդրոնը։ Այսօր ալ, Հայաստանէն դուրս, ամէնէն հարուստ մշակոյթի վայրն է, ամէն տեսակէտով՝ փաստաթուղթեր, ձեռագրեր, արձանագրութիւններ եւ այլն։ Այս գիրքին սկզբունքը՝ նկարազարդութիւնն է, այսինքն նկարներով բացատրած եմ պատմութիւնը։ Օրինակ՝ պատմաբանի մը գրածը փոխանակ արտագրելու, ձեռագիրով ցոյց կու տամ. իսկ տակը՝ գրութեան թարգմանութիւնը, գրուելու պայմանները, մեկնաբանութիւնները…։ Ասիկա ձեւով մը bande dessinée է, ուր կարեւորը նկարն է։ Այս հատորին մէջ նկարազարդումները շատ հարուստ են։
Մեծապէս օգտագործած եմ նաեւ եւրոպացի ճանապարհորդներուն գրութիւնները։ Այս ծիրին մէջ հետաքրքրականը այն է, որ 10-րդ դարէն յետոյ, այդ ճանապարհորդները իրենց գրածներուն մէջ միշտ կարեւոր գլուխ մը յատկացուցած են Հայերուն։ Անոնք նախապէս անտեղեակ ըլլալով, տեղւոյն վրայ յայտնաբերած են Հայոց կարեւորութիւնը։ Այս ուղղութեամբ հոս կ՚ուզեմ փաստ մը նշել. Երուսաղէմի հին թաղամասը ըստ կրօնի բաժնուած է, հետեւաբար պէտք է երեք թաղ ըլլար՝ մահմետական, հրէական եւ քրիստոնեայ։ Սակայն, փաստօրէն ոչ թէ երեք այլ չորս թաղամաս կայ, որովհետեւ այնտեղ կայ նաեւ հայկական թաղը, որ տարբեր է քրիստոնեայ թաղամասէն, եւ ատիկա արդէն Հայերու կարեւորութեան ամէնէն լաւ ապացոյցն է, որ քրիստոնեայ ըլլալով հանդերձ պէտք էր առանձին թաղ ունենային։ Այդ թաղը մինչեւ հիմա գոյութիւն ունի։
Չմոռնանք նաեւ որ Կիլիկիոյ մէջ Հայոց վերջին թագաւորութիւնը կրցաւ գոյութիւն ունենալ շնորհիւ խաչակիրներուն, իսկ այս վերջիններուն թիրախը Երուսաղէմն էր։ Առաջին խաչակրութիւնը օգտագործելով՝ Հայերը կրցան Կիլիկիոյ մէջ իշխանութիւն մը ստեղծել, իսկ երրորդ խաչակրութիւնը օգտագործելով Լեւոն Բ. իշխանը կրցաւ թագ մը ստանալ եւ դառնալ Լեւոն Ա. թագաւոր, ստեղծելով Հայոց վերջին թագաւորութիւնը։ Արդէն իր անունով դրամներու վրայ կը կարդանք «Լեւոն թագաւոր ամենայն Հայոց», որ ըսել է՝ թագաւոր ամբողջ Հայաստանի։
«ՆՅ» – Երուսաղէմի մէջ Հայերու առաջին յիշատակութիւնը ո՞ր փաստաթուղթով ամրագրուած է։
Ա.-Գ. Մ. – Որքան որ գիտեմ, Հայերու առաջին յիշատակութիւնը ամրագրուած է 386 թուականի փաստաթուղթին մէջ։ Լատիներէն գրութիւն մըն է, Փաոլա անունով հոգեւորականուհիի մը կողմէ գրուած, որ թաղուած է Բեթղեհէմ։ Ան կը նշէ Երուսաղէմի մէջ գոյութիւն ունեցող ժողովուրդները։ Հայերը այդ ցանկին առաջին տեղը կը գրաւեն։ Կրնայ ըլլալ որ աւելի վաղ ժամանակաշրջանին ալ Հայերու մասին յիշող փաստաթուղթեր եղած են, բայց տակաւին մեզի յայտնի չեն։
Ուրեմն, 4-րդ դարէն ի վեր Երուսաղէմը մեծ դեր ունեցած է Հայութեան կեանքին մէջ։ Երբ Լատին թագաւորութիւնը 1099-ին ստեղծուեցաւ, առաջին երկու թագուհիները հայ իշխանուհիներ էին, իսկ երրորդը՝ մօրը կողմէն հայ էր, նշանաւոր Մելիզանտ անունով թագուհին։ Այնուհետեւ խառն ամուսնութիւններ եղան՝ հայ իշխանները լատին իշխանուհիներու հետ։ Հայ իշխանները շատ սերտ յարաբերութիւն ունէին Կիպրոսի թագաւորութեան հետ, որ Լուսինեան տոհմին կը պատկանէր։ Երկուքն ալ քրիստոնեայ պետութիւններ էին, շրջապատուած՝ մահմետականներով։ 1187-ին, երբ Սալահէտտինը Երուսաղէմը վերագրաւեց, Անգլիոյ Ռիշար Առիւծասիրտ թագաւորը կրցաւ մաս մը վերագրաւել, բայց ոչ՝ Երուսաղէմը, եւ այնուհետեւ ստեղծուեցաւ նոր «Երուսաղէմի թագաւորութիւնը»՝ առանց Երուսաղէմի։ Յետոյ 1291-ին արդէն Մեմլուքները ամբողջովին վերջ տուին Լատին ներկայութեան՝ Պաղեստինի մէջ։ Ուրեմն մնացին երկու «քրիստոնեայ կղզիներ»՝ Կիլիկեան Հայաստանը եւ Կիպրոսը։ Երկու անգամ պատահեցաւ, որ Հայոց թագաւորը Լուսինեան մը ըլլայ. 1342-ին՝ Կի տը Լուսինեան, եւ ամէնէն նշանաւոր եւ վերջին թագաւորը՝ Լեւոն 5-րդ Լուսինեան։ Սիսը ինկաւ 1375-ին, Լեւոն 5-րդը մահացաւ Ֆրանսայի մէջ եւ անոր դամբարանը կը գտնուի Saint-Denis տաճարին մէջ։ Բայց անոր թագաւորական տիտղոսը անցաւ իր հարազատներուն, Կիպրոսի թագաւորները, որոնք իրենց կարգին արդէն ժառանգած էին Երուսաղէմի թագաւորի տիտղոսը եւ անուանուեցան՝ «Թագաւորներ Կիպրոսի, Երուսաղէմի եւ Հայոց», մինչեւ 1489 թուականը, երբ վերջին թագուհին՝ Գաթարինա Գորնարօ (Caterina Cornaro), որ վենետիկցի իշխանուհի մըն էր, ստիպուեցաւ իր տիտղոսները յանձնել Վենետիկի դուքսին։ Գորնարօ թաղուած է Վենետիկ եւ իր շիրիմին վրայ գրուած է՝ «Աճիւններ Գաթարինա Գորնարոյի. Կիպրոսի, Երուսաղէմի, եւ Հայոց թագուհի»։ Այս տիտղոսը անցաւ իր ամուսնոյն քրոջը՝ Շառլոթին, որ ամուսնացաւ Սավուայի (Savoie) իշխանի մը հետ եւ այսպէսով տիտղոսը անցաւ Սավուայի իշխաններուն։ Մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը պահպանուեցաւ այս «Թագաւոր Երուսաղէմի, Կիպրոսի եւ Հայոց» տիտղոսը։ Ճիշդ է որ պարզապէս տիտղոս մըն էր, բայց այդպէս է։
«ՆՅ» – Սոյն հրատարակութեան մէջ նաեւ կարեւոր դեր ունեցած են Երուսաղէմի պատրիարքութեան գանձերը։
Ա.-Գ. Մ. – Այո՛, այդպէս է։ Ճիշդն ըսած՝ ո՛չ մէկ փաստ կայ Երուսաղէմի պատրիարքարանի ստեղծման մասին՝ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս։ Կան տարբեր տեսութիւններ, սակայն յստակ է որ պատրիաքարանը 12-13-րդ դարերուն արդէն գոյութիւն ունէր։ Հոն եղած են շատ հմուտ եւ խելացի պատրիարքներ, որոնք կրցած են հաւաքել գանձերը։ Օրինակ՝ Երուսաղէմի ձեռագրերու հաւաքածոյին մէջ ամբարուած են շուրջ 3.000 ձեռագրեր։ Ըսեմ, թէ աշխարհի մէջ Թորոս Ռոսլինէն (13-րդ դար, ամենամեծ հայ մանրանկարիչը) 7 գործ կայ, որոնցմէ 4-ը Երուսաղէմ կը գտնուին։ Կան նաեւ շատ փաստաթուղթեր։ Յիշենք՝ շքեղ եւ հետաքրքրական Սալահէտտինի ֆիրմանը (հրամանագիր). ան, երբ 1187-ին գրաւեց Երուսաղէմը, շատ երկար մագաղաթի կտորի մը վրայ, արաբերէն գրուած ֆիրման մը հրատարակեց, ըսելով որ Հայերուն պիտի չդպնայ։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ իրենց համար թշնամիները Յոյներն ու Լատիններն էին, քանի անոնք էին հզօր պետութիւնները։ Հետեւաբար միւս փոքրամասնութիւնները՝ Ղպտիները, Հայերը, Ասորիները եւ այլն, վտանգ չէին ներկայացներ, եւ կը նախընտրէին խնայել անոնց, որպէսզի վերջը թշնամի չդառնան։
Կան նաեւ շատ հետաքրքրական արձանագրութիւններ։ Եւ ի հարկէ ամէնէն կարեւոր ապացոյցը հայ ներկայութեան համար՝ խճանկարներն (մոզայիք) են։ 6-րդ դարէն սկսեալ Երուսաղէմի մէջ կը պահուին խճանկարներ՝ հայկական գրութիւններով։ Անոնցմէ կարելի է յիշատակել Դամասկոսի դռան Մուսրարա կոչուած խճանկարը. հիմա տեղափոխուեցաւ ապագայ հայկական թանգարան, որ շուտով պիտի բացուի։ Պէտք է ըսել, որ այս բոլորը եզակի հարստութիւններ են։
«ՆՅ» – Հայ պատմագէտներու մօտ ե՞րբ կը յիշուի Երուսաղէմի մէջ Հայոց ներկայութիւնը։
Ա.-Գ. Մ. – Շատ հեռաւոր անցեալէն յիշատակութիւններ կան Հայերու մասին։ Գիրքիս առաջին գլուխին մէջ նշուած է Մեծն Տիգրանի մասին, որ Երուսաղէմ պիտի երթար, բայց Հռոմէացիները յարձակեցան Հայաստանի վրայ եւ ան ստիպուած ետ դարձաւ։ Հայ պատմիչները կ՚ըսեն, թէ արդէն այդ ժամանակ Հայերու հետքեր կային Երուսաղէմի մէջ։
«ՆՅ» – Երուսաղէմի եւ Էջմիածնի միջեւ մրցակցութիւն կա՞ր։
Ա.-Գ. Մ. – Կարելի է ըսել, թէ առաւելաբար Օսմանեան ժամանակաշրջանէն յետոյ երեւան եկան ներքին խնդիրներ։ Երուսաղէմի մէջ Հայերը՝ միւս քրիստոնեաներուն հետ հարցեր ունեցան, մա՛նաւանդ սուրբ վայրերու բաժանման գծով, թէ ո՛վ պիտի տիրէ սրբավայրերու տարբեր մասերուն։ Հայերը՝ Յոյներու, Լատիններու եւ Վրացիներու հետ յաճախ խնդիրներ ունեցան։ Օրինակ մը բերեմ. Մեմլուքները Միջին Ասիայէն կու գային եւ իրենց արշաւանքներու ժամանակ Վրաց թագաւորութեան հետ սերտ յարաբերութիւններ մշակեցին։ Եւ երբ Երուսաղէմի վրայ իշխեցին, իրենց ամենամօտ քրիստոնեաները Վրացիները եղան։ Այս վերջիններն ալ իրենց դիրքը օգտագործեցին առաւելութիւններ ստանալու համար… օրինակ՝ Սուրբ Գերեզման եկեղեցւոյ մէջ կայ նշանաւոր Գողգոթան, որ Հայերուն պատկանող մատուռ մըն էր։ Վրացիները կրցան մեմլուք սուլթանը համոզել, որ որոշում կայացնէ եւ այդ Գողգոթան յանձնէ Վրացիներուն։ Եւ այդպէս ալ եղաւ։ Հայոց պատրիարքը Գահիրէ գնաց, եւ հոն կրցաւ արտօնութիւն ձեռք ձգել, որ այդ մատուռին վերը ուրիշ մատուռ մը ստեղծուի՝ Երկրորդ Գողգոթան, որ Հայոց կը պատկանի եւ մինչեւ հիմա գոյութիւն ունի։
«ՆՅ» – Երուսաղէմի մէջ Հայերու կողմէ դիզուած այսքան մեծ հարստութիւնը բնականաբար նուիրատուներ ունի։ Արդեօք նուիրատուներուն հետքերը կա՞ն։
Ա.-Գ. Մ. – Հաւանաբար աւելի ուշ ժամանակաշրջանին եղած են նուիրատւութիւնները, այսինքն կամաց-կամաց հին արժէքները նուիրուած են Երուսաղէմի պատրիարքարանին։
«ՆՅ» – «Երուսաղէմը եւ Հայերը» գիրքին հրատարակութեան շարժառիթներէն մէկն ալ տեղւոյն թանգարանի հիմնադրութիւնն է։
Ա.-Գ. Մ. – Այո՛։ Շատ խեղճ ու կրակ թանգարան մը կար, որ նախորդ դարու վերջաւորութեան գոցուեցաւ, եւ յետոյ որոշում կայացաւ նորը բանալու։ Բացումը նախատեսուած է Հոկտեմբեր 23-ին։ Ես այդ թանգարանին մէջ աշխատեցայ եւ նիւթերը ցանկագրեցի մինչեւ Օսմանեան կայսրութեան ժամանակաշրջանը, թէ ինչե՞ր պէտք է ցուցադրել։ Պատմագէտ Յարութիւն Գէորգեան յետօսմանեան շրջանով զբաղեցաւ եւ թանգարանագէտ Յարութ Պեզճեան հսկայ աշխատանք տարաւ թանգարանային նիւթերը դասաւորելու եւ կարգի բերելու համար։
Ինչ կը վերաբերի այս հատորին հրատարակութեան, ապա պէտք է ըսեմ, թէ համաճարակին պատճառով շուրջ երկուքուկէս տարի անկարելի էր Երուսաղէմ կամ որեւէ տեղ ճամբորդել։ Հետեւաբար, այդ ընթացքին աշխատանոցիս մէջ գիշեր-ցերեկ աշխատեցայ եւ այնքա՜ն նիւթ կուտակեցի, որ անոր նոյնիսկ մէկ տասներորդը կարելի չէր թանգարանի մը մէջ ներկայացնել։ Առ այդ, որոշեցի այդ ամբողջը ներառել գիրքի մը մէջ։ Եւ այդպէս ալ եղաւ։
«ՆՅ» – Այս հատորը նաեւ համագործակցութեան արդիւնք է եւ տարբեր մասնագէտներու ներդրումը կայ։
Ա.-Գ. Մ. – Անշուշտ։ Եւրոպայի, Ամերիկայի եւ բնականաբար Հայաստանի մասնագէտներու հետ հեռաձայնով կամ ելգիրով մնայուն կապի մէջ էի։
«ՆՅ» – Հատորը կը հետաքրքրէ թէ՛ Հայերը եւ թէ՛ ընդհանրապէս Երուսաղէմով հետաքրքրուող անձերը։
Ա.-Գ. Մ. – Հա՛րկաւ։ Արդէն նպատակը՝ Երուսաղէմի Հայութեան վերաբերեալ լայն հասարակութեան պատմական տեղեկութիւններ հաղորդելն էր։
Տեսակցութիւնը վարեց՝
ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ ■
