Խուան տէ Արոնա

Գրեց՝ ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ

«Օտար ջրերում հայացեալ Կղզի

Հայոց հին լոյսն է քեզնով նորանում…»

Յովհաննէս Շիրազ

Պայրը­նէն մին­չեւ Փրուսթ, Ժորժ Սան­տէն մին­չեւ Թա­կոր, նշա­նաւոր ու ոչ-նշա­նաւոր գրող­նե­րու, արուես­տա­գէտ­նե­րու եւ պե­տական մար­դոց եր­կար ցու­ցակ մը այ­ցե­լած է Մխի­թարեան միաբա­նու­թեան Ս. Ղա­զար կղզին։ Այդ ցան­կին պէտք է աւելցնել ԺԹ. դա­րու երկրորդ կէ­սին հե­ռաւոր Փե­րուէն եկած այ­ցե­լու մը՝ բա­նաս­տեղծ եւ ապա­գայ դի­ւանա­գէտ Խուան տէ Արո­նան։

Խուան տէ Արո­նա (բուն անու­նով՝ Փետ­րօ Փաս Սոլ­տան ի Ու­նա­նուէ) ծնած է 1839-ին, Լի­մա, յայտնի ըն­տա­նիքի մը ծո­ցին մէջ։ Սկզբնա­կան կրթու­թիւն ստա­նալէ ետք, իր գի­տելիք­նե­րը խո­րացու­ցած է ինքնակրթու­թեամբ, ըն­դարձակ ըն­թերցումնե­րով՝ մայ­րա­քաղա­քի աղ­մուկէն հե­ռու գտնուող ըն­տա­նեկան ագա­րակին մէջ։ 1859-1863-ին ճամ­բորդած է Եւ­րո­պա եւ Մի­ջին Արե­ւելք, այ­ցե­լելով Անգլիա, Ֆրան­սա (եր­կու տա­րի ու­սա­նած է Սոր­պո­նի եւ Գո­լէժ տը Ֆրան­սի մէջ), Սպա­նիա, Իտա­լիա, Յու­նաստան, Եգիպ­տոս, Սու­րիա եւ Պո­լիս։ 1863-ին Փա­րիզի մէջ հրա­տարա­կած է (սպա­ներէն) իր առա­ջին բա­նաս­տեղծու­թիւննե­րու հա­տորը՝ «Աւե­րակ­ներ» խո­րագ­րով, իսկ նոյն տա­րին վե­րադար­ձած է իր հայ­րե­նիքը։

Արո­նա իր եւ­րո­պական քա­ռամեայ ճամ­բորդու­թեան մա­սին հա­տոր մը գրած է՝ «Յու­շեր փե­րուա­ցի ճամ­բորդի մը», որ­մէ հա­տուած­ներ հրա­տա­րա­կած է մա­մու­լին մէջ, բայց ամ­բողջու­թիւնը ան­տիպ մնա­ցած է մին­չեւ 1971։ Ան­ցո­ղակի յի­շատա­կու­թիւննե­րէ զատ, հայ­կա­կան տե­սան­կիւնէ ամէնէն կա­րեւոր հա­տուա­ծը Վե­նետիկ այ­ցե­լու­թիւնն է, ուր մնա­ցած է ութ օր (18-26 Հոկ­տեմբեր 1861)։ Այ­ցե­լած է քա­ղաքի բո­լոր տե­սար­ժան վայ­րե­րը, ընդ որս նաեւ Ս. Ղա­զար։ Արո­նա օգ­տա­գոր­ծած է Լորտ Պայ­րը­նի յայտնի դրուագին անդրա­դար­ձը Փե­րուի իր սերնդա­կից բա­նաս­տեղծնե­րուն տգի­տու­թիւնը պա­խարա­կելու հա­մար։ Ահա­ւասիկ այդ հա­տուա­ծը (ընդգծումնե­րը բնագ­րա­յին են) (1).

«Հա­յոց Ս. Ղա­զարի կղզին, որ իր անու­նը կ՚առ­նէ հոն գտնուող հայ­կա­կան վան­քէն։ Այ­ցե­լեցի գրա­դարա­նը եւ տպա­րանը, ուր բա­րի վա­նական­նե­րը հա­յերէն եւ այլ արե­ւելեան լե­զու­նե­րով գոր­ծեր կը տպագ­րեն։ Ին­ծի ցոյց կու տան ի վեր­ջոյ այն խու­ցը, ուր Լորտ Պայ­րըն ամէն օր կու գար… ար­դեօք գի­տէի՞ք դուք, թէ ինչ ընե­լու։

Լի­մացի իմ բա­նաս­տեղծներս, որոնք ան­գամ մը որ իրենց հան­ճա­րը կը յայտնա­գոր­ծեն, ինչ որ սո­վորա­բար աւե­լի վաղ կը պա­տահի, քան պէտք եղա­ծը, միայն կը մտա­ծեն հա­ճոյ­քի, խրախ­ճանքի, անա­ռակու­թեան մա­սին (տե­սական կամ գործնա­կան) եւ միայն այս կող­մով կը ճանչնան, կը հիանան ու կը նմա­նակեն Լորտ Պայ­րը­նը կամ անոր սպա­նական ըն­դօ­րինա­կու­թիւնը՝ Էսփրոն­սե­տան (2), պի­տի հա­ւատան որ Լորտ Անա­ռակը կ՚ուղղուէր դէ­պի հա­յոց խորհրդա­ւոր խու­ցը երե­ւակա­յու­թեան ազատ թռիչք տա­լու, ինչպէս սո­վոր են իրենք ընել իրենց հան­ճա­րի ան­սանձ ձիուն հետ։

Բայց չէ, պա­րոն­ներ, վի­պապաշտ բա­նաս­տեղծը որ ճանչցուած է իբ­րեւ մե­ծագոյ­նը ար­դի ժա­մանակ­նե­րուն, որ այնքան կը հրա­պու­րէ թէ՛ ան­լուրջ եւ թէ՛ մտա­ծող մար­դի­կը, եւ թէ՛ կի­ներն ու թէ՛ տղա­մար­դի­կը, հա­րուստ մի­լոր­տը որ կը ճամ­բորդէր իբ­րեւ մեծ պա­րոն մը՝ իր ետե­ւէն քա­շելով մանկլա­ւիկ­ներ, ձիեր ու սի­րու­հի­ներ, Ս. Ղա­զարի խու­ցը կ՚եր­թար… հա­յոց լե­զուի դա­սե՜ր ստա­նալու։

“Այդ այնքան պոռթկուն բա­նաս­տեղծը”, ինչպէս կ՚ըսէ ճամ­բորդ մը, “ծանր, պաղ, պատ­մա­կան, թարգմա­նու­թիւննե­րու եւ բա­նավէ­ճերու գրա­կանու­թիւն կ՚ու­սա­նէր”, հա­կառակ որ ար­դէն յու­նա­րէն ու լա­տինե­րէն գի­տէր, ինչպէս ամէն լաւ կրթուած անգլիացի։

Մեր բա­նաս­տեղծիկ­նե­րը, որոնք կը կար­ծեն, որ նոյ­նիսկ լա­տինե­րէն ուսմամբ իրենց հան­ճա­րը կը վնա­սեն, կը սա­ռեց­նեն ու կը խան­գա­րեն, ի՞նչ կ՚ըսեն ասոր։

Անոնք, որ Եւ­րո­պայի մէջ միայն Փա­րիզ կ՚եր­թան, Փա­րիզի մէջ՝ միայն պուլվար­նե­րը, պուլվար­նե­րու մէջ՝ միայն սրճա­րան­նե­րը, թատ­րոննե­րը եւ թե­թեւա­միտ կի­ներու տու­նե­րը, որ լե­զու­նե­րուն մէջ միայն ֆրան­սե­րէն կը սոր­վին, ֆրան­սե­րէնի մէջ՝ ար­դին, ար­դիին մէջ՝ Ալֆրէտ տը Միւ­սէի ֆրան­սե­րէնը, ի՞նչ կ՚ըսեն հի­մա։ Ի՞նչ պի­տի ըսեն։ Միայն պի­տի խօ­սին շեշ­տադրու­թեամբ, եւ ան­վերջա­նալի տա­փակու­թիւննե­րով։

Ին­չի՞ մա­սին։ Իրենց Պայ­րո­նեան տխրու­թիւննե­րուն մա­սի՛ն»։

Արո­նայի բե­ղուն գրի­չը ար­տադրած է բազ­մա­թիւ բա­նաս­տեղծա­կան ու փոր­ձագրա­կան հա­տոր­ներ, ինչպէս եւ կա­տակեր­գութիւններ։ Յայտնի դար­ձած է իր քննա­կան մտա­ծողու­թեամբ եւ կծու եր­գի­ծան­քով։ Թարգմա­նած է Վիր­գի­լիոսի «Մշա­կականք»-ը (1867) եւ լա­տին բա­նաս­տեղծնե­րու ծաղ­կա­քաղ մը (1883), ինչպէս նաեւ բա­նաս­տեղծու­թիւննե­րու հա­տոր­ներ ֆրան­սե­րէնէ, իտա­լերէ­նէ, անգլե­րէնէ եւ գեր­մա­ներէ­նէ։ Նիւ­թա­կան պայ­մաննե­րու բե­րու­մով, 1872-ին ստի­պուած էր մտնել Փե­րուի Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խարա­րու­թիւնը եւ այ­նուհե­տեւ դես­պան նշա­նակուած է Չի­լիի (1878-1879) ու Ար­ժանթի­նի (1880-1882) մէջ։ Փե­րուի բա­ռարա­նագ­րութեան հիմ­նա­դիրը կը հա­մարուի. 1882-1884-ին հրա­տարա­կած է իր ամէնէն կա­րեւոր գոր­ծը՝ «Փե­րուա­բանու­թիւննե­րու բա­ռարան»-ը (Diccionario de peruanismos)։ Հրա­տարա­կած է շարք մը թեր­թեր։ Կեան­քի վեր­ջին տա­րինե­րուն լոյս ըն­ծա­յած է «Փե­րուի դի­ւանա­գիտա­կան էջեր» (1891) եւ «Գաղ­թա­կանու­թիւնը Փե­րուի մէջ» (1891)։ Մա­հացած է Լի­մայի մէջ, 55 տա­րեկա­նին, 1895-ին։

Վ.Մ. ■

———

(1) Pedro Paz Soldan y Unanue [Juan de Arona], Memorias de un viajero peruano. Apuntes y recuerdos de Europa y Oriente (1859-1863), ed. de Eduardo Núñez, Lima, Biblioteca Nacional del Perú, 1971, pp. 135-136.

(2) Խոսէ տէ Էսփրոնսետա (1808-1842), սպանացի վիպապաշտ բանաստեղծ։