Ապրիլ 21-ին, Փարիզի 9-րդ թաղամասի քաղաքապետին՝ Տելֆին Պիւրքլիի նախաձեռնութեամբ, տեղի ունեցաւ 9-րդ թաղամասին մէջ նախկին «Շաւարշ Միսաքեան հրապարակ»-ին վերանուանումը, որուն այլեւս կցուած է անոր աղջկան՝ Արփիկ Միսաքեանի անունը եւս։ Հրապարակը այսուհետեւ կը կոչուի «Շաւարշ եւ Արփիկ Միսաքեան հրապարակ»։
Բացման արարողութեան ներկայ էին Հայաստանի դեսպանուհին, տոքթ. Իվ Թերնոն, Փարիզի քաղաքապետարանի խորհրդական Ալեքսի Կէօվճեան, Փարիզի քաղաքապետի կցորդները՝ Ժան-Փիեր Փլանիար, Առնօ Նկաչա, Լոռանս Փաթրիս, Փարիզի Հայ մշակոյթի տան պատասխանատուներ, ինչպէս նաեւ Ֆրանսայի Աւետարանական եկեղեցիներու նախագահ վերապատուելի Ժոէլ Միքայէլեան եւ կարգ մը համակիրներ։
«Շաւարշ եւ Արփիկ Միսաքեան Հրապարակ»-ի բացման առթիւ, օրուան միտքը լուսաբանելու համար խօսք առին 9-րդ թաղամասի քաղաքապետուհին, Առնօ Նկաչա, Լոռանս Փաթրիս, Իվ Թերնոն եւ դեսպանուհի տիկին Յասմիկ Դոլմաջեան, որոնք շեշտեցին «յիշողութեան պարտականութեան» (devoir de mémoire) կարեւորութիւնը, ինչպէս նաեւ մեծարեալներու քաղաքացիական պարտքի զգացումը, ֆրանքեւհայկական բարեկամութեան ամրապնդման կարեւորութիւնը։ Որպէսզի պատկերը ամբողջական ըլլար, փոխանակ քաղաքապետարանէն երեք հոգիի խօսք առնելուն՝ նախընտրելի էր, որ խօսք տրուէր «Յառաջ»-ի պատմութեան լաւատեղեակ մշակութային անձնաւորութեան մը։ ԻՎ Թերնոն Ցեղասպանութեան պատմաբան մըն է, 1970-ականներուն Արփիկին հետ ծանօթացած։ Կը բացակայէր նաեւ ֆրանսահայ համայնքէն ներկայացուցիչի մը խօսքը՝ CCAF-ի, Մշակոյթի տան, … ներկայացուցիչ մը։ Տիկին Դոլմաջեան կը ներկայացնէ Հայաստանի հանրապետութիւնը, բայց ո՛չ ֆրանսահայ համայնքը։
Բոլոր բանախօսներուն ուղերձներուն մէջ Արփիկի պայքարը կը կապուէր անցեալին։ Ինչո՞ւ Արփիկի եւ Շաւարշի լրագրական գործունէութիւնը կապել անցեալին, երբ երկուքին ալ պայքարը հայ գաղութի լինելութեան ամէնօրեայ պայքարն էր, ապագան։ Բանախօսներու ելոյթին մէջ անցելապաշտութեան սարսափելի հակում մը կար։ Ո՛չ մէկ խօսք Ֆրանսահայութեան եւ Սփիւռքահայութեան ապագային մասին։ Անցեալը, Ցեղասպանութիւնը եւ յիշողութեան պարտքը։ Սոյն ձեռնարկը կազմակերպողները բոլորովին անգիտացած են «Յառաջ»-ի մղած գոյութենական պայքարը՝ գրական մշակութային, լեզուային ինքնութենական երեսակներով։
Ինչպէս օրուան բանախօսները յայտարարեցին՝ Ապրիլ 24-ի նախօրեակին նման նախաձեռնութիւն մը Ցեղասպանութեան յիշատակը պատուելու ձեւ մըն էր։ Հանդիսութեան ընթացքին Իվ Թերնոնին խօսք տրուիլը շեշտեց Ցեղասպանութեան ոգեկոչման երեւոյթը։ Հայ համայնքին համար սկզբունքով պատիւ է նման քաղաքական վերաբերում, որ արժանացած է Փարիզի քաղաքապետարանի քաղաքական բոլոր հոսանքներու հաւանութեան։ Սակայն, հայ մտաւորականներու, Սփիւռքի հայ մամուլի գործիչներու գործունէութիւնը պէ՞տք է անպատճառ կապել Հայոց ցեղասպանութեան։ Մամուլի ազատութեան միջազգային օրը, Հայ մշակոյթի Թարգմանչաց տօնը, Արփիկի տարեդարձի օրը, «Յառաջ»-ի տարեդարձի օրը աւելի նշանակալից առիթներ պիտի ըլլային մեծարելու Արփիկ Միսաքեանի վաստակը։
Ձախաւեր նախաձեռնութիւն մը
Վերոնշեալ հանգամանքներէն անդին, յարգելով հանդերձ հայ մամուլի երկու կարեւոր դէմքերը մեծարելու Փարիզ 9-րդի քաղաքապետարանի նախաձեռնութիւնը, եղելութիւնները պէտք է կոչել իրենց անունով։ Առաջին ակնարկով, Արփիկ Միսաքեանի անունը կցել իր հօր անունին՝ ձախաւեր որոշում մըն է։ Երկու տարբեր հեղինակութիւններ էին Շաւարշ եւ Արփիկ։ Երկու տարբեր աշխարհներ։ Շաւարշը՝ երկրի տղայ, Արփիկը՝ Սփիւռքի աղջիկ։ Շաւարշ Միսաքեան՝ Պոլսոյ մէջ ձեւաւորուած մտաւորական մըն էր, ՀՅԴ կուսակցապետ, յեղափոխական գործիչ, խմբագիր դարձած էր պայմաններու բերումով, ազգային դատը պաշտպանելու նպատակով։ Մտաւորականը, քաղաքական գործիչը լրագրութիւնը կը գործածէր իբրեւ ազատագրական պայքարի գաղափարները տարածելու միջոց։ Ցեղասպանութեան օրերուն ընդյատակեայ աշխատանք տարած է, վաւերագրական տեղեկութիւններ ղրկելով արտասահման։ Պէտք է ընթերցել 2017-ին լոյս տեսած Երուանդ Փամպուքեանի «Մեծ եղեռնի առաջին վաւերագրողը. Շաւարշ Միսաքեան» հատորը, հասկնալու համար Շաւարշ Միսաքեանը։ Փարիզի մէջ , 1924 Նոյեմբեր 17-ին, ՀՅԴ-ի 10-րդ Ընդհանուր ժողովի որոշումին հիման վրայ կը վերսկսէր հրատարակել «Յառաջ» թերթը Ֆրանսայի մէջ։ «Յառաջ»-ի միջոցով նոր սերունդ կը դաստիարակէր։ Թերթին Ֆրանսայի մէջ վերահիմնադրումի նախաձեռնութենէն զատ ան եղած է հիմնադիրը ՀՅԴ Նոր Սերունդին։
Արփիկ Միսաքեան Ֆրանսա ծնած, Ֆրանսա ուսում ստացած անձնաւորութիւն էր, «Յառաջ»-ի խմբագրութեան մէջ իր հօր եւ մտաւորականութեան հետ ամէնօրեայ շփումով թրծուած։ Արփիկի խմբագիր դառնալը բնական երեւոյթ էր. ան հետեւեալ կերպով կը վերյիշէ հօր մահուան առթիւ ստեղծուած իրավիճակը իր «Խօսք հրաժեշտի»ին մէջ («Յառաջ»-ի վերջին թիւ, 30-31 Մայիս 2009). «Շաւարշի մահուան նախօրեակին, 1956-ի աշնան, ծրագրած էինք տպարան մը հաստատել, վերջ տալու համար “Յառաջ”-ի թափառական հրատարակութեան տպարանէ տպարան…։ Բայց մահը կանխեց ու մնացինք որբ ու շուարած։ Երկար վարանումներէ ետք, վճռեցինք տէրը մնալ մեր ծրագրին, նոյնիսկ եթէ հարցականներ կային։ Պիտի կարենայի՞նք շարունակել։ Ամէնէն լաւատեսները հինգ տարուան կեանք մը կը նախատեսէին թերթին, զրկուած Շ.էն եւ իր խմբագրականներէն։…»։ Արփիկի մէջ կուսակցական պատկանելիութեան շեշտ չկայ։ Թերթին անկախութիւնը պահպանելու համար մինչեւ կեանքին վերջը մարտնչած է ՀՅԴ-ի ղեկավարութեան դէմ։ Միայն այս նրբութիւնները նկատի առած՝ սխալ է երկուքը նոյն ցուցանակին վրայ զետեղելը։
«Շաւարշ եւ Արփիկ Միսաքեան հրապարակ»-ի ցուցատախտակին վրայ կը կարդանք Շաւարշ Միսաքեան՝ հիմնադիր «Յառաջ» թերթի, Արփիկ Միսաքեան՝ խմբագրապետ։ Եթէ Արփիկի պարագային ճիշդ է նշումը, Շաւարշի պարագային կիսատ է։ Այնտեղ անտեսուած է կուսակցապետը, յեղափոխականը, արեւմտահայերէնի գոյատեւման համար պայքարող մտաւորականը, դաստիարակը։
Պէտք է նաեւ վերահաստատել պատմական ճշմարտութիւն մը։ Շաւարշ Միսաքեան Հիմնադիրն է «Յառաջ»-ի Ֆրանսայի հը- րատարակութեան։ Պատմականօրէն «Յառաջ»-ը հիմնադրուած է 1905-ին Թիֆլիսի մէջ, անկէ ետք ցարական հետապնդումներէն փախուստ տալով հաստատուած է Արեւմտահայաստանի Կարին քաղաքը (Էրզրում) 1908-ին, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին փոխադրուած է Պաքու, իսկ անկախութեան շրջանին Թիֆլիս եւ յետոյ Երեւան։ 1925-ին, Շաւարշ Միսաքեան կը վերահաստատէ անոր հրատարակութիւնը Փարիզ, ինչպէս ըսինք՝ ՀՅԴ կուսակցութեան պատուէրով։ Ան կ՚օգտագործէ Կարինի ՅԱՌԱՋ-ի խորագիրի կաղապարն ու տառատիպերը։
Կայ նաեւ ուրիշ հանգամանք մը։ 2007 Ապրիլ 11-ին, «Շաւարշ Միսաքեան հրապարակ»-ի բացման առթիւ Արփիկ Միսաքեան, հանրային կերպով իր զարմանքը կը յայտնէր նման աննշան վայրի մը «Շաւարշ Միսաքեան» անուանումին ի տես։ Հակառակ անոր այդ դժգոհութեան, ներկայիս Շաւարշին անունին վրայ քաղաքապետարանը եկաւ աւելցուց անոր աղջկան՝ Արփիկին անունն ալ։ Լաւ կ՚ըլլար որ Փարիզի քաղաքապետարանը հարցը քննարկէր հարցին լաւատեղեակ անձերու հետ եւ որոշում կայացնէր նկատի առնելով նրբութիւնները եւ հայ ակնառու մտաւորականը կամ մտաւորականները պատուուէին պատշաճ կերպով։
Տունը հրաբուխի վրայ
Այս նախաձեռնութիւնը կը թաքցնէ ուրիշ ցաւալի իրողութիւն մը։ Այն պահուն երբ Արցախի մէջ Ալիեւի կողմէ ցեղային մաքրագործումը կը սպառնայ Արցախահայութեան, եւ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանները ամէնօրեայ ռմբակոծման ու յարձակման կ՚ենթարկուին, քաղաքավարութիւնը, ձեւականութիւնները եւ փափկանկատութիւնները, մեծարանքները մէկդի պէտք էր դնել եւ զբաղիլ բացառապէս հրաբուխը մարելով։ Աւելի կարեւոր է պայքար մղել ի խնդիր Արցախի ապաշրջափակման եւ Ազերպայճանի նկատմամբ պատիժներու կիրարկման, քան թէ հայ համայնքի համակրանքը սիրաշահելու համար օրուան մեծագոյն մտահոգութիւններէն շեղել հանրութեան ուշադրութիւնը։
«Յառաջ»-ի փակումէն վերջ ի՞նչ եղաւ
Վերջին կէտ մըն ալ. 9-րդ թաղամասի քաղաքապետարանէն Ալեքսի Կէօվճեան հեռաձայնեց տեղեկացնելու համար «Շաւարշ եւ Արփիկ Միսաքեան Հրապարակ»-ի բացման արարողութեան լուրը։ Եւ՝ վե՛րջ։ Ո՛չ պաշտօնական հրաւէր մասնակցելու, ո՛չ ալ տեղեկատուական ծրար ծանուցելու համար լուրը։ «Նոր Յառաջ»-ի ընթերցողները, որոնց ջախջախիչ մեծամասնութիւնը նախկին «Յառաջ»-ի ընթերցողներ են, անտեղեակ մնացին այս նախաձեռնութեան գործադրութենէն։ Այս վերաբերումը ֆրանսահայ մամուլի պարագային, հայկական իրականութիւններէ բոլորովին կտրուած ըլլալու ապացոյց է եւ կը մատնէ վերջին շրջանին Արփիկի մղած պայքարէն բոլորովին անտեղեակ ըլլալու հանգամանք։
29 Մայիս 2009-ին, «Յառաջ»-ի փակումէն երկու օր առաջ, Արփիկ Միսաքեան տպեց հետեւեալ յայտարարութիւնը. «ԿՈՉ “ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ”-ի ՀԻՄՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ ԱՋԱԿՑՈՒԹԵԱՆ» (տե՛ս. առկից՝ կոչին բովանդակութիւնը)։ Սոյն կոչը ստորագրած են Ֆրանսայի, Սփիւռքի եւ հայրենի անուանի մտաւորականներ. Գեղամ Գեւոնեան, Նորվան արք. Զաքարեան, Խաչիկ Թէօլէօլեան, Արմէն Մութաֆեան, Մարկ Նշանեան, Հայր Յարութիւն Պզտիկեան, Գրիգոր Պըլտեան, Անահիտ Տէր Մինասեան, Գէորգ Տէր Վարդանեան, Յարութիւն Քիւրքճեան։
Այս կոչէն զատ, Արփիկ Միսաքեան 16-17 Մայիս 2009-ին «Առ որ անկ է» խորագիրով, «Ինչո՞ւ ստիպուած ենք դադրեցնել “Յառաջ”-ի հրատարակութիւնը» վերնագրով խմբագրականը կ՚աւարտէ հետեւեալ տողերով. «Մեր յոյսն է, նոյնիսկ համոզումը, որ ֆրանսահայ գաղութը ի մօտոյ կ՚օժտուի հայերէն նոր օրաթերթով մը, արդիական տպարանով եւ ժամանակակից ըմբռնումով, որպէսզի “Յառաջ”-ի բացը պարապի չվերածուի»։ Եւ 30-31 Մայիսի փակման թիւին «Խօսք հրաժեշտի»-ն կ՚աւարտէ հետեւեալ խօսքերով. «Կը մնայ սակայն, հետեւիլ Շահնուրի թելադրանքին եւ այս խմբագրականը վերջացնել լաւատեսութեամբ։ Արդարեւ, մեր այս որոշումը ունի նաեւ դրական հետեւանք մը։ Առիթը ստեղծեցինք, որ խումբ մը մտաւորականներ հրապարակ իջնեն եւ ծրագրեն նոր օրաթերթի մը նախաձեռնութիւնը եւ գաղութս ի մօտոյ օժտուի նոր մամուլով մը, արդիական եւ ժամանակակից միջոցներով»։
Առ ի տեղեկութիւն յիշեցնենք որ «Նոր Յառաջ» 27 Հոկտեմբեր 2009-էն մինչեւ այսօր կանոնաւոր կերպով կը հրատարակուի։ Կը հրատարակէ նաեւ Ֆրանսերէնով՝ NH-Hebdo շաբաթաթերթը։ Ունի նաեւ իր երկլեզու կայքէջը՝ norharatch.com։ Արփիկ Միսաքեան գիտակից էր, որ «Յառաջ»-ի ընթերցողներու մեծամասնութիւնը կը սպասէր նոր նախաձեռնութեան մը եւ այդպէս ալ ընդառաջեց խումբ մը մտաւորականներու կոչին։ Պատուել, մեծարել «Յառաջ»-ը, իբրեւ անցեալի եղելութիւն, անտեսելով նորը՝ անցելապաշտութեան մաքուր արտայայտութիւն է։ «Յառաջ» կ՚ապրի «Նոր Յառաջ»-ով։ Թերթի խմբագրութեան հասցէն կը մնայ նոյնը՝ 83, rue d’Hauteville – 75010 Paris:
«ՆՅ» ■
