Մէկշաբաթեայ այցով՝ Հոկտեմբեր 28-էն Նոյեմբեր 3, Գերմանիա կը գտնուէին Արցախի Հանրապետութեան (ԱՀ) նախագահի խորհրդականներ՝ Լուսինէ Ղարախանեան եւ Ազատուհի Սիմոնեան։ Տեղւոյն հայկական համայնքներուն յետպատերազմական Արցախը ներկայացնելու նպատակով անոնք հրաւիրուած էին Գերմանահայոց հոգեւոր առաջնորդ գերաշնորհ Տէր Սերովբէ եպիսկոպոս Իսախանեանի կողմէ։

Խորհրդականները նախ հանդիպումներ ունեցան Շթութկարթի, Քէօլնի, Հանովրի, Պրեմէնի, Միւնիխի հայ համայնքի ներկայացուցիչներուն հետ եւ այնուհետեւ Արցախի հիւրերը այցելեցին Պերլին, ուր «Հայ Տան» մէջ դիմաւորուեցան առաջնորդ սրբազանին կողմէ։

ԱՀ նախագահի Սփիւռքի հարցերու խորհրդական Ազատուհի Սիմոնեան իր ելոյթին նշեց. «Մենք եկել ենք ձեզ պատմելու այսօրուայ Արցախի, այնտեղ ապրող մեր հայրենակիցների խնդիրների եւ առօրեայ հոգսերի մասին, որը բոլորինս է։ Իմ օրինակով պիտի ասեմ, որ, եթէ մարդ մէկ անգամ մտնում է Արցախ, սիրահարւում է, եւ այլեւս անհնար է առանց Արցախի։ Մենք եկել ենք նաեւ ձեզ հրաւիրելու Արցախ հէնց այս դժուար օրերին, որովհետեւ թշնամին անընդհատ կեղծ լուրեր է տարածում, որ իբր Հայաստան–Արցախ ճանապարհը վտանգաւոր է։ Եկէ՛ք Արցախ, ինքներդ կը համոզուէք, որ դա սուտ է»։

Բանախօսը ներկայացուց կորուստները՝ նիւթական, հոգեւոր, մարդկային եւ այլն։ Ցաւալի փաստերէն մէկուն վրայ շեշտը դնելով՝ ան պատմեց, թէ ինչ աւերումներ տեղի կ՚ունենան։ Ատոր զուգահեռ լայնածաւալ շինարարական շխատանքներ կը կատարուին մեր բռնագրաւուած տարածքներուն մէջ՝ փապուղիներ, կամուրջներ, ճանապարհներ եւ այլն։ Յատկապէս ճամբաները կ՚անցնին հայկական գիւղերու գերեզմանատուներու վրայով, կը պղծեն մեր գերեզմանները՝ բնականաբար դիտաւորութիւն ունին՝ հայկական հետքերը վերացնելէ բացի, հոգիի ցաւ պատճառելու. «Թշնամին անմարդկային ատելութեամբ է մեզ հետ յարաբերւում եւ պահանջում խաղաղութեան պայմանագիր, երբ ինքը բոլոր ու բոլոր կարմիր գծերը հատել է շատ վաղուց»։

Սիմոնեանի համաձայն՝ Արցախի տնտեսութիւնը հիմնուած է մեծ մասամբ գիւղատնտեսութեան վրայ, ինչպէս օրինակ՝ ցորեն, այգիներ, անասնապահութիւն, բայց այժմ կորսնցուցած ենք գիւղատնտեսական հողերու շուրջ 80 տոկոսը, անասուններու 50 տոկոսը։ Հայաստանի ցորենի պաշարի տարեկան քսանհինգ տոկոսի մատակարարը Արցախն էր, այժմ Հանրապետութիւնը ինք ցորենի կարիք ունի։ Կառավարութիւնը ունի՝ պարէնի խնդիր, ելեկտրականութեան, կազի, բնակարանի, տեղահանուածներու եւ այլն։ 39.000 տեղահանուածներէն 20.500-ը այժմ կը գտնուի Հայաստան, որովհետև Արցախի մէջ չկայ պարապ տուն։ Սակայն անոնց գերակշիռ մասնը կ՚ուզէ Արցախ վերադառնալ։ Կառուցման ընթացքի մէջ են 3.200 բնակարան ու տուն՝ Արցախի ու Հայաստանի պետական ամավարկերու եւ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի միջոցներով։

«Մեր կամքն աննկուն է, Արցախը մերն է, Արցախցու ինքնորոշման իրաւունքը սակարկման ենթակայ չէ։ Վերջակէտ։ 12.000 քառ. քմ. Արցախի համար զոհուած է 12.000 հայորդի։ Սա չափազանցուած թիւ չէ, այլ՝ իրականութիւն, այս հողը սրբացած հող է, իսկ սրբացած հողի հետ թղթով որոշումներ չեն կայացնում, եւ այն երբեք չի լինելու ադրբեջանական։ Դեռ ոչինչ վճռուած չէ, ամէն ինչ առջեւում է»,– եզրափակեց տիկին Սիմոնեան։

Իր կարգին, Արցախի Հանրապետութեան նախագահի Կրթութեան, գիտութեան եւ մշակոյթի հարցերու խորհրդական Լուսինէ Ղարախանեան յայտնեց, թէ այժմ մենք պատերազմի երկրորդ փուլին կը գտնուինք՝ հոգեւոր եւ մշակութային՝ պատմամշակութային արժէքներու կորստեան փուլին։ Բռնագրաւուած են մեր յուշարձաններէն աւելի քան 2.000-ը, 12 թանգարաններ՝ շուրջ 21.000 ցուցանմուշներով։

«Այժմ իրենք աւերում, պղծում են մեր հայրենիքը՝ քանդում են յուշարձանները, հանում են խաչերը, վերափոխում են եկեղեցիները մզկիթների, ինչ խելքներին փչում է, անում են։ Առանձնակի եռանդով են ոչնչացնում առաջին պատերազմից յետոյ զոհուած տղաներին նուիրուած յուշակոթողները, տապանաքարերը։ Օրինակ՝ Մեծ Թաղերի, Սղնախ գիւղերի գերեզմանատների վրայով լայն ճանապարհ են կառուցում։ Ուդիների մի խումբ են ճարել, որոնք պատանդ են դրանց ձեռքին, բերում ինչ-որ ծիսակարգեր են անում՝ աղուանական են անուանում մեր եկեղեցիները։ Միշտ նոյն խումբն է գալիս, հետեւում ենք։ Դասագրքերն ու հեքիաթները, որ ուսումնասիրում ենք, ապշում ենք՝ ատելութիւն են քարոզում։ Աշխարհի ո՛չ մի երկրում նման բան չկայ։ Պատերազմից յետոյ լոյս տեսած գրքերի մասին բառեր չունեմ նկարագրելու, թէ ինչ են իրենցից ներկայացնում, ինչպէս են պատկերազարդուած օրինակ՝ տարրական դասարանի գրքերը»,– նշեց Ղարախանեան։

Բանախօսը պատմեց, որ իրենք անդադար տարբեր փորձեր կ՚ընեն փրկելու մեր մշակոյթի տարրերը։ Օրինակ՝ առաջին պատերազմէն մնացած ազերպայճանցի նկարիչներու աշխատանքները ուզած են հայկականի հետ փոխանակել, թշնամին սակայն չէ համաձայնած. «իրենց, փաստօրէն, չի հետաքրքրում իրենց ժառանգութիւնը»։

Պատերազմի հետեւանքով Արցախը կորսնցուցած է 112 դպրոց։ Այժմ նոր՝ «Գիշերօթիկ դպրոց», ծրագիրը կ՚իրականացնեն, որ ընտանիքը ազատեն որոշ հոգերէ, իսկ ծնողը կարողանայ աշխատիլ կամ ինքնակրթութեամբ զբաղիլ։ Տիկին Ղարախանեանի հաւաստումով, Արցախի մէջ կը մեծնայ սերունդ մը, որ շատ լաւ գիտէ, թէ ի՛նչ կատարուած է եւ ինչո՛ւ։

«Մենք ընտրել ենք մեր հողը կեանքի գնով պահելու տարբերակը։ Ապրում ենք մեր հայրենիքում, արարում՝ տագնապը եւ վրէժխնդրութիւնը մեր սրտերում։ Մենք գիտենք՝ ինչ ենք ուզում եւ հետեւողական գնալու ենք դրա յետեւից, որովհետեւ մեր մէջ խօսում է չորսհազարամեայ քաղաքակրթութիւնը, եւ դա մեր ազգի միակ պաշարն է»,– իր ելոյթի աւարտին ընդգծեց Լուսինէ Ղարախանեան։

Հուսկ՝ ներկաները հարցումներ ուղղեցին բանախօսներուն։ Անոնցմէ Ժիրայր Քոչարեան կարեւոր համարեց Պերլինի մէջ Արցախի հարցերով զբաղող յանձնախումբ ստեղծելու անհրաժեշտութիւնը։

ԱՀ նախագահին խորհրդականները Արայիկ Յարութիւնեանի շնորհակալական խօսքը հաղորդեցին գերաշնորհ Տ. Սերովբէ եպիսկոպոս Իսախանեանին՝ պատերազմին եւ անկէ ի վեր վերջինիս ցուցաբերած օգնութեան համար, նախագահին կողմէ Գերմանահայոց առաջնորդին շնորհելով «Վաչագան բարեպաշտ» շքանշանը։

Գայիանէ Առաքելեան

(Արեւմտահայերէնի պատշաճեցուած՝ «ՆՅ»-ի կողմէ) ■